Αρχαία ακρόπολη που παρέμεινε ενεργή μέχρι την περίοδο της ενετοκρατίας.

Βρίσκεται σε χαρακτηριστικό βραχώδη λόφο, πάνω από τη θάλασσα, βόρεια από το χωριό Βρούτσης ή Βρουτσί της «Κάτω Μεριάς» της Αμοργού, δηλαδή στο νοτιοδυτικό σκέλος του μακρόστενου νησιού. Σημειωτέον ότι άλλα χωριά εκεί γύρω βρίσκονται πιο κοντά στο κάστρο από ό,τι το σύγχρονο χωριό με την ονομασία Αρκεσίνη.

Στο βράχο της ακρόπολης έχουν εντοπιστεί ίχνη μεσοκυκλαδικής εγκατάστασης καθώς και ευρήματα ιστορικών χρόνων όπως επιγραφές, γλυπτά, κεραμικά κ.λ.π., τα οποία καλύπτουν μια μεγάλη περίοδο από τη γεωμετρική μέχρι την ρωμαϊκή εποχή.

Στην κλασική περίοδο, η Αμοργός ήταν Ιωνική, υπό την επικυριαρχία των Ναξίων.

Στην αρχαία Αρκεσίνη βρέθηκε και ο λεγόμενος «θησαυρός της Αρκεσίνης» με βυζαντινά νομίσματα, κάτι που δείχνει ότι η ακρόπολη συνέχιζε να παίζει τον αμυντικό της ρόλο και κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο.

Η μορφή που έχει η ακρόπολη της Αρκεσίνης και που διατηρείται έως σήμερα, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην λάξευση του φυσικού βράχου που έκαναν οι αρχαίοι, ώστε να δημιουργηθεί μία ισχυρή αμυντική θέση.

Στο βράχο σώζονται και κατάλοιπα ενετικών κτισμάτων και οχυρώσεων. Προφανώς η ακρόπολη χρησίμευσε σαν οχυρό και κατά την ενετική περίοδο (που τερματίστηκε το 1537 με την κατάληψη από τον Τούρκο πειρατή Χαιρεντίν Μπαρμπαρόσσα). Φαίνεται πάντως ότι κατά την τελευταία αυτή περίοδο, δεν ήταν κάποιο ισχυρό βενετσιάνικο κάστρο αλλά περισσότερο καταφύγιο του πληθυσμού στις επιδρομές των πειρατών.

Στο βράχο υπάρχει το εκκλησάκι της Παναγίας της Καστριανής που γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το «Καστρί» εκτείνεται σε επιφάνεια 35 περίπου στρεμμάτων και έχει ακανόνιστο σχήμα, καθώς ο οχυρωματικός του περίβολος ακολουθεί τη μορφολογία του εδάφους. Η έκταση αυτή δεν αφορά μόνο το μέρος της οχύρωσης που βρίσκεται στον απόκρημνο βράχο (που είναι αυτό που κυρίως απεικονίζεται στις φωτογραφίες), αλλά τη συνολική έκταση του οικισμού. Τα τείχη εδράζονται στον φυσικό βράχο και δεν σώζονται σε όλο το μήκος τους, η χάραξή τους όμως είναι διαπιστωμένη περιμετρικά του λόφου. Τα αρχαία τείχη αξιοποιήθηκαν και αποτέλεσαν την οχύρωση και της μεσαιωνικής πόλης, όπως δείχνουν οι καθ’ ύψος επάλληλες διακριτές τοιχοποιίες σε ορισμένα σημεία του περιβόλου.

Τα τείχη της Β και της Α πλευράς ακολουθούν την πορεία του λόφου. Η αμυντική ικανότητά τους ενισχύεται από θλάσεις, οι οποίες διαμορφώνονται ως κλίμακες λαξευμένες στο βράχο, λειτουργώντας παράλληλα και ως αντιστήριξη στο υπόλοιπο τείχος. Λόγω της απόκρημνης ανατολικής πλαγιάς του λόφου το τείχος ήταν σχετικά χαμηλό και με το ύψος του να ανέρχεται εκεί στα 4 – 4,30μ. έως τον περίδρομο. Σήμερα διατηρείται έως το ύψος αυτό, ενώ ο περίδρομος δεν σώζεται. Το πάχος του κυμαίνεται από 1,20 έως 1,60μ. Η τοιχοποιία του συνιστάται από επιμήκεις λίθους που σε ορισμένες περιπτώσεις φθάνουν τα 2,70μ., οι οποίοι διατάσσονται σε οριζόντιες ζώνες.

Στα ΝΑ και κυρίως στην Ν πλευρά του λόφου της Αρκεσίνης η διατήρηση του τείχους είναι αποσπασματική, με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια η χάραξή του. Στην Δ πλευρά το τείχος διατηρείται μόνο σε ένα τμήμα μήκους περίπου 20μ. περί το μέσον της, ωστόσο η ύπαρξή του είναι αδιαμφισβήτητη, καθώς πρόκειται για την πλευρά με την ομαλότερη πρόσβαση στην ακρόπολη, επομένως και την πλέον ευάλωτη. Στην πλευρά αυτή πρέπει να βρισκόταν και η πύλη, η οποία σήμερα δεν σώζεται. Το τείχος αυτό προστάτευε την αρχαία πόλη στην ακμή της κατά την ελληνιστική περίοδο, οι ανακατασκευές του ωστόσο στα ανώτερα τμήματα από διακριτή τοιχοδομία, μικρότεροι ακανόνιστοι λίθοι προερχόμενους από την επιτόπου λάξευση του βράχου, δείχνουν ότι αυτό χρησιμοποιήθηκε και μεταγενέστερα, και κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους.

Ο βράχος που υψώνεται στο κέντρο του λόφου της Αρκεσίνης αποτελεί την ακρόπολη της αρχαίας πόλης. Πρόκειται για έκταση 3 στρεμμάτων, που περικλείεται από οχυρωματικό περίβολο μήκους 270 μέτρων περίπου. Το σχήμα του είναι μακρόστενο, ακολουθώντας την μορφολογία του βράχου. Τα μεσαιωνικά τείχη στηρίζονται πάνω στους δόμους του αρχαίου τείχους, οι οποίοι στα ανώτερα τμήματα έχουν υποστεί παλαιότερες ανακατασκευές. Στο άκρο της ΝΑ πλευράς υπάρχει ένα ογκώδες κτίσμα που προστάτευε την πύλη και την ευάλωτη πλευρά της ακρόπολης. Μάλλον ήταν ο ακρόπυργος του κάστρου.

Στο ΝΑ τμήμα της ακρόπολης, πριν τον πύργο, βρίσκεται ένας ναός, η Παναγία η Καστριανή. Πρόκειται για δίκλιτο καμαροσκέπαστο ναό, ο οποίος έχει οικοδομηθεί μάλλον κατά τον 13ο αιώνα, επάνω σε αρχαία οικοδομικά κατάλοιπα, ίσως του ναού της Αφροδίτης, ενώ και στην τοιχοποιία του εντοπίζεται οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση.
Στο πλάτωμα της ακρόπολης εντοπίζονται εκτενή οικοδομικά λείψανα από διάφορα αταύτιστα κτίρια. Η επάρκεια σε πόσιμο νερό επιτυγχανόταν από κινστέρνες συλλογής των ομβρίων, καθώς δεν υπάρχουν πηγές νερού, όπως δείχνουν και τα κατάλοιπα μίας θολωτής κινστέρνας στην ακρόπολη.

Οι ανωδομές του οχυρωματικού περιβόλου της ακρόπολης και η παρόμοια τοιχοποιία του πύργου, αποτελούμενες επί το πλείστον από μικρούς ακανόνιστους λίθους, θεωρούνται σύγχρονες και ανάγονται στον 13ο αιώνα, εποχή ίδρυσης και της Παναγίας Καστριανής.

Πηγές