Η Μονή Παντοκράτορος είναι ελληνική και η έβδομη στην ιεραρχία του Αγίου Όρους. Έχει μορφή οχυρωμένου μεσαιωνικού κάστρου. Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα ήταν κοινόβιος και αργότερα «ιδιόρρυθμη».

O πύργος της μονής είναι ο μεγαλύτερος των μοναστηριών του Αγίου Όρους (από αυτούς που βρίσκονται μέσα σε μοναστήρι).

Η Μονή ονομάζεται στα αρχαιότερα βυζαντινά έγγραφα «θείον φροντιστήριον του παντοκράτορος σωτήρος Χριστού», και αργότερα «βασιλική και πατριαρχική μονή του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού του Παντοκράτορος», ονομασία που μας παραπέμπει στην, αρχαιότερη, ομώνυμή της βυζαντινή μονή που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη, την περιώνυμη μονή Παντοκράτορος, στην οποία μόνασαν μεγάλες μοναστικές μορφές της βυζαντινής περιόδου.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Η Μονή είναι κτισμένη επάνω σε βραχώδες έξαρμα, στην απόληξη δασωμένης πλαγιάς και σε ύψος 30 περίπου μέτρων από τη θάλασσα, στη βορειοανατολική πλευρά της χερσονήσου του ῾Αγίου ῎Ορους.
Η θέση αυτή της παρέχει το προνόμιο μιας εξαιρετικής θέας τόσο προς το βόρειο Αιγαίο, με άμεσα ορατή τη Θάσο, αλλά και τη Λήμνο, τη Σαμοθράκη και, σπανιότερα, την ῎Ιμβρο, όταν ο καιρός είναι καθαρός, όσο και προς τις νοτιοανατολικές ακτές του ῾Αγίου ῎Ορους και τον επιβλητικό ῎Αθωνα, με την απότομη κορυφή του.

Ιστορία

Σύμφωνα με τα έγγραφα του αρχείου της Μονής, κτίτορές της υπήρξαν δύο επιφανείς Κωνσταντινουπολίτες αξιωματούχοι που έδρασαν στρατιωτικά κατά την περίοδο αυτή στη Μακεδονία, οι αδελφοί Αλέξιος και Ιωάννης, οι οποίοι κατά την περίοδο ιδρύσεως της Μονής έφεραν τους στρατιωτικούς τίτλους του μεγάλου στρατοπεδάρχου και μεγάλου πριμικηρίου, αντίστοιχα. Οι στρατιωτικές τους επιτυχίες και η εξ αγχιστείας συγγενική τους σχέση με τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο τους κατέστησαν κατόχους μεγάλων εκτάσεων γης στην Ανατολική Μακεδονία (Χρυσούπολη, ᾿Ανακτορόπολη, Θάσος, Χριστούπολη), αρκετές από τις οποίες αργότερα δώρισαν στη Μονή.

Το 1365 ήταν διοικητές της Χριστουπόλεως (σημερινή Καβάλα) και μερίμνησαν ιδιαιτέρως για την ασφάλεια των περιοχών που κατείχαν. Μάρτυρες αυτής της πρόνοιας παραμένουν τα ερείπια του επιβλητικού πύργου του Μαρμαρίου στην Αμφίπολη, στην αριστερή όχθη του Στρυμόνα, ο οποίος ανεγέρθηκε το 1367 και προ του 1384 περιήλθε στη Μονή.

Πιθανολογείται ότι η ανέγερση της μονής πρέπει να άρχισε προ του έτους 1357 και πως πρέπει να ιδρύθηκε μεταξύ των μηνών Απριλίου και Αυγούστου αυτού του έτους. Την ίδια χρονική περίοδο (Απρίλιος 1357) ο αυτοκράτορας ᾿Ιωάννης Ε´ Παλαιολόγος και ο πατριάρχης Κάλλιστος Α’ επικύρωσαν με χρυσόβουλο λόγο και σιγιλλιώδες γράμμα αντιστοίχως την παραχώρηση από τον Πρώτο Δωρόθεο του Κελλιού —παλαιού μονυδρίου— του Ραβδούχου στις Καρυές προς τους δύο αδελφούς. Το Κελλί αυτό προσαρτήθηκε λίγο αργότερα στη Μονή, μετά την ίδρυσή της. ῾Η Μονή εμφανίζεται και σε αγιορειτικά έγγραφα των αμέσως επομένων ετών, ενώ το Καθολικό της εγκαινιάσθηκε, σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή, το 1362/3 από τον πατριάρχη Κάλλιστο Α’, ο οποίος και την ανεκήρυξε πατριαρχική, ενώ από το 1367 χαρακτηρίζεται και ως βασιλική.

Οι τάφοι των κτιτόρων βρίσκονται στη Λιτή του καθολικού.
Στην εδραίωση και ενίσχυση της μονής συνέβαλαν οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου Ιωάννης Ε' ο Παλαιολόγος και Μανουήλ Β' ο Παλαιολόγος.

Περί το τέλος του 14ου αιώνα πυρπολήθηκε και καταστράφηκε. Ξανακτίστηκε όμως πολύ γρήγορα.

Το αρχικό εμβαδόν της Μονής διπλασιάστηκε μετά από χορηγίες Ρουμάνων Ηγεμόνων, (16ος αιώνας). Αρκετά μονύδρια της εποχής εκείνης όπως του Ραβδούχου, του Φαλακρού, του Αγίου Δημητρίου, του Αυξεντίου προσαρτήθηκαν στην νεοσύστατη μονή Παντοκράτορος.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο μεγαλοπρεπής Πύργος της Μονής, κτισμένος στο βορειοδυτικό τμήμα του κτιριακού συγκροτήματος, αποτελεί τον μεγαλύτερο μοναστηριακό πύργο του ῾Αγίου ῎Ορους και είναι κτιτορικό κτίσμα, αφού χρονολογείται την εποχή ιδρύσεως της Μονής. Η αρχική μορφή του παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτη ως τις μέρες μας, με ελάχιστες μεταγενέστερες επεμβάσεις, όπως η τελευταία ζώνη και οι επάλξεις, που χρονολογούνται στις αρχές της Τουρκοκρατίας.

Ο Πύργος αποτελείται από επτά ορόφους, στους οποίους ανέρχεται ο επισκέπτης μέσω στενής κοχλιοειδούς κλίμακος, και διακρίνεται για τους εντυπωσιακούς εσωτερικούς χώρους του, οι οποίοι χρησιμοποιούνται σήμερα κυρίως για τη στέγαση της Βιβλιοθήκης και του Κειμηλιοφυλακίου της Μονής.

Ειδικότερα, σε δύο υπογείους ορόφους βρίσκονται αποθηκευμένα διάφορα ξύλινα, μαρμάρινα ή πέτρινα αντικείμενα (τέμπλα, επιστύλια, θωράκια, υπέρθυρα, κιονόκρανα κ.α.) από διαφορετικές χρονικές περιόδους, τα οποία χρήζουν συντηρήσεως.
Στον πρώτο όροφο φυλάσσονται αποθηκευμένα αντικείμενα μικροτεχνίας και λαϊκής τέχνης, τα οποία, μετά τον καθαρισμό τους, πρόκειται να εκτεθούν στον ίδιο χώρο.
Στο δεύτερο όροφο στεγάζεται η Βιβλιοθήκη, την οποία απαρτίζουν τα εκατοντάδες χειρόγραφα και τα χιλιάδες παλαίτυπα και νεότερα έντυπα βιβλία, καθώς και τα έγγραφα του αρχείου της Μονής.
Στον τρίτο και τέταρτο όροφο στεγάζεται το Σκευοφυλάκιο της Μονής, όπου εκτίθενται πολύτιμα κειμήλια της Μονής, φορητές εικόνες, ιερά σκεύη και άμφια, πολύτιμοι κώδικες, αντικείμενα μικροτεχνίας κ.α., χρονολογούμενα από τον 7ο έως και τον 19ο αιώνα.

Τέλος, στον πέμπτο όροφο στεγάζεται το παρεκκλήσιο της Αναλήψεως, καθώς και το εικονοφυλάκιο της Μονής, στο οποίο φυλάσσονται περισσότερες από επτακόσιες φορητές εικόνες, μία από τις σημαντικότερες συλλογές όχι μόνον στο Άγιο Όρος, αλλά και στον ελλαδικό χώρο, οι οποίες χρονολογούνται από το 14ο αιώνα ως τις μέρες μας.

Ο Πύργος ανακαινίσθηκε εξ ολοκλήρου το έτος 1995, μετά την εγκατάσταση της νέας αδελφότητας, χάρη στην ευγενή χορηγία του κ. Προδρόμου Εμφιετζόγλου.

Δυστυχώς, ο Πύργος εμφάνισε σοβαρά προβλήματα στεγανότητας, γι᾿ αυτό και κρίθηκε απαραίτητη η επένδυσή του με επίχρισμα τοποθετημένο επάνω σε ειδικό σκελετό, ώστε η επέμβαση σ᾿ αυτόν να είναι αναστρέψιμη. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το έτος 2000.

Πηγές