Τρία χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του χωριού Πυλί, σε υψόμετρο 300 μέτρων, βρίσκονται ερείπια του μεσαιωνικού οικισμού 'Παλαιό Πυλί', γνωστού και ως ο 'Μυστράς των Δωδεκανήσων'. Ο οικισμός - καστροπολιτεία, χτισμένος σε φυσική οχυρή θέση και προστατευμένος από ισχυρό κάστρο - ακρόπολη στην κορυφή απόκρημνου υψώματος, χρονολογείται τουλάχιστον από τον 11ο αιώνα μ.Χ.

Ο μεσαιωνικός οικισμός είναι ερειπωμένος και εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του μεταξύ των ετών 1810 και 1830 μετά από επιδημία

Ιστορία

Στα τέλη του 11ου αιώνα στην Κω κατέφυγε ο Όσιος Χριστόδουλος μετά από πρόσκληση από τον Κώο μοναχό Αρσένιο Σκηνούρη. Ο Χριστόδουλος ήταν ηγούμενος στη μονή του Στύλου στο όρος Λάτρος, κοντά στη Μίλητο, κατέφυγε στη Στρόβιλο της Μικράς Ασίας, πέρασε στην Κω, όπου ίδρυσε στο Παλαιό Πυλί τη μονή της “Παναγίας των Καστριανών”, και κατέληξε στην Πάτμο, όπου ίδρυσε το 1088 την περίφημη μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.

Οι πρώτες πληροφορίες για την καστροπολιτεία προέρχονται από το αρχείο της Μονής της Πάτμου. Με χρυσόβουλο του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού το 1085 (μεταγραφή) επικυρώνεται η δωρεά στο μοναχό Χριστόδουλο "τό τε Καστέλον εγχωρίως λεγόμενον και εν τώ πρακτικώ Καστριανόν αναγραφόμενον...". Επόμενη μνεία του Παλαιού Πυλιίου γίνεται το 1288 σε αναφορά-δέηση κατοίκων της Κω προς τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο σχετικά με τη μονή των Σπονδών όπου αναγράφεται "καστροφύλαξ Πηλίου Ιωάννης ο Στεριώνης".

Το κάστρο ήταν ένα από τα σημαντικότερα καταφύγια του πληθυσμού της Κω κατά την ιπποτική περίοδο. Το 1449 ο μάγιστρος de Lastic διατάζει τους κατοίκους της Κω να συγκεντρωθούν στο κάστρο του Πυλιού για να προφυλαχτούν από επικείμενη τουρκική επιδρομή. Κατά την τουρκική πολιορκία της Κω το 1457 εδώ βρίσκουν καταφύγιο οι κάτοικοι της Νεραντζιάς και σώθηκαν επειδή ήταν απρόσβλητο. Το 1461 το τάγμα αποφασίζει τη μεταφορά του πληθυσμού της Κω στη Ρόδο, εγκαταλείπει όλα τα κάστρα του νησιού πλην του Παλιού Πυλιού, το οποίο θα συνέχιζε να ενισχύεται με άνδρες και πυρομαχικά. Δεν υπάρχουν πάντως πληροφορίες αν αυτό έγινε τελικά.

Στο σεισμό του 1493 το κάστρο έπαθε μεγάλες ζημιές και το τάγμα τον επόμενο χρόνο έστειλε επιτροπή στο "Castello di Pilli" για την αποκατάστασή τους. Το 1523 η Κως, μετά τη Ρόδο, καταλαμβάνεται από τους Τούρκους. Το 1526 σύμφωνα με το "ημερολόγιο" του Βενετού Marino Sanuto (πολύτιμο έργο για τη βενετική, ιταλική, ευρωπαϊκή αλλά και την ελληνική ιστορία) οι χριστιανοί κάτοικοι του κάστρου του Πυλιού στο νησί της Κω επαναστάτησαν, κατέκοψαν όλους τους Τούρκους, και μόνοι αυτοί παρέμειναν κύριοι του φρουρίου. Ο Τούρκος διοικητής της Ρόδου εξόπλισε δέκα γαλέρες και μερικά πλοία που έτυχε να βρίσκονται στη Ρόδο, και ξεκίνησε να πάει να ανακαταλάβει το κάστρο. Οι επαναστάτες αποφάσισαν τότε να παραδοθούν με όρους. Δυο δικοί τους, που είχαν σταλεί για να διαπραγματευθούν, συνελήφθησαν, τον ένα τον παλούκωσαν και τον άλλο τον έστειλαν πίσω στο κάστρο να πει, ότι όλους θα τους περάσουν "εν στόματι μαχαίρας", ακόμη και τα μωρά στις κούνιες. Το πώς εξελίχθηκε αυτή η ιστορία δεν είναι γνωστό.

Τελευταία πληροφορία για το Παλιό Πυλί έχουμε απο τον Ιάκωβο Ζαράφτη, σύμφωνα με τον οποίο ο οικισμός και το κάστρο εγκαταλείφθηκε το 1813 ή κατ' άλλους το 1830 εξαιτίας επιδημίας, που αποδεκάτισε τον πληθυσμό.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Πιθανολογείται ότι στο λόφο υπήρχε προϊστορική μυκηναϊκή τείχιση, ενώ μέχρι τώρα έχει καταγραφεί τμήμα τείχους στη ΒΔ πλαγιά και δείγματα κυκλώπειας τοιχοδομίας στη ΒΑ πλαγιά. Διακρίνονται επίσης άλλες δύο οικοδομικές φάσεις: βυζαντινή και ιπποτική.

Στο κάστρο σώζονται τρεις περίβολοι: O I (άνω περίβολος) καλύπτει την κορυφή του λόφου, ενώ ο II (κάτω περίβολος) περιλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση στα Α, Δ και Ν του περιβόλου I. Στην περιοχή στα Βόρεια του περιβόλου I σώζονται τείχη σε πολύ χαμηλό σωζόμενο ύψος (βασικά δεν προεξέχουν από το έδαφος) που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η περιοχή ήταν τειχισμένη (περίβολος III).

Σε τρία σημεία του κάστρου διακρίνονται διαμορφωμένες είσοδοι, ενώ στον περίβολο I διακρίνονται τέσσερις πύργοι και στον περίβολο II τρεις. Δηλαδή, συνολικά σώζονται 7 πύργοι από διάφορες περιόδους στο κάστρο.

Tο τμήμα του κάστρου που ξεχωρίζει είναι η ορθογώνια πύλη του, την οποία περιέβαλλαν τέσσερις ημικυκλικές αψίδες. Η πύλη οικοδομήθηκε στο τέλος του 11ου ή στις αρχές του 12ου αι. Η πύλη, κτισμένη με την τεχνική της "κρυφής πλίνθου", στον τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς ναού, αποτελεί μοναδικό παράδειγμα για τα Δωδεκάνησα.

Συνολικά διακρίνονται επτά πύργοι, τέσσερις στον περίβολο Ι και τρεις στον περίβολο Π.
Eντός της οχύρωσης, στη ΒΔ γωνία του περιβόλου I, σώζεται ορθογώνιο κτήριο διαστάσεων 5,00✖6,00 περίπου μέτρων. Πρόκειται για το μοναδικό κτήριο του κάστρου που σώζεται ολόκληρο, με μεγάλες μετασκευές και χωρίς ενδείξεις χρονολόγησης. Tο εσωτερικό του καλύπτεται από χαμηλή, επίπεδη στέγη, ενώ μοναδικό του άνοιγμα αποτελεί μία είσοδος προς την πλευρά του περιβόλου I. Στο μέσον του περιβόλου I υπάρχει υπόγεια στέρνα μεγάλων διαστάσεων, ενώ στη ΝΑ πλευρά υπάρχει ένα ακόμη κτήριο χτισμένο μετά το 1522.

Κατά τα άλλα, στον οικισμό παρατηρούμε σήμερα την κρήνη, λιθόστρωτους δρόμους, οικίες ερειπωμένες. Υπάρχουν και τρεις ναοί: Άγιος Αντώνιος, Παναγία των Καστριανών και Άγιοι Ασώματοι.

Πηγές