Ιστορία

Η πρώτη οχύρωση της πόλης των Χανίων, της αρχαίας Κυδωνίας, ανάγεται στους ελληνιστικούς χρόνους, όπως προκύπτει από τη χρονολόγηση τμημάτων των τειχών στον λόφο Καστελλίου.

Η πρώτη βυζαντινή περίοδος διήρκεσε από το 395 ως το 824 μ.Χ. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την ιστορία της πόλης αυτήν την περίοδο. Κατά την Αραβοκρατία που ακολούθησε (824 έως 961) η πόλη ονομαζόταν Al Hanim.

Ο Βυζαντινός στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς (μετέπειτα αυτοκράτωρ) ανακατέλαβε την Κρήτη το 961 μ.Χ.

Η δεύτερη βυζαντινή περίοδος κράτησε μέχρι το 1204 μ.Χ. και το όνομά της άλλαξε σε Χανιά. Οι Βυζαντινοί ενίσχυσαν με οχυρωματικά έργα ολόκληρη την Κρήτη, με σκοπό να αποτρέψουν επιστροφή των Αράβων.

Το Βυζαντινό τείχος στον λόφο Καστέλλι (στον πυρήνα της παλιάς πόλης) πήρε την οριστική του μορφή σε αυτήν την περίοδο. Διαμορφώθηκε πάνω στην οχύρωση που υπήρχε από τη πρώτη Βυζαντινή περίοδο, που με τη σειρά της είχε πάρει τη θέση της ελληνιστικής «ακρόπολης Κυδωνίας» σε μια χάραξη που ανέκαθεν ακολουθούσε τη μορφολογία του λόφου. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν κυρίως υλικά σε δεύτερη χρήση από την αρχαία Κυδωνία.
Το τείχος αυτό –που δεν είχε σχέση με τα ενετικά τείχη που παρουσιάζουμε στην παρούσα σελίδα– προστάτευε την πόλη μέχρι τον 14ο αιώνα.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, η Κρήτη παραχωρήθηκε σε έναν από τους αρχηγούς της Δ’ Σταυροφορίας, τον Βονιφάτιο τον Μομφερατικό, ο οποίος την πούλησε στους Ενετούς (τους οποίους είχε ανάγκη) για το συμβολικό ποσό των 1000 ασημένιων μάρκων (ή 5000 χρυσά δουκάτα).

Η Βενετία όμως ήταν τότε απασχολημένη με τις κτήσεις της στην Πελοπόννησο και το Αιγαίο και έτσι βρήκε ευκαιρία ο Γενουάτης Ερρίκο Πεσκατόρε (Pescatore, δηλ. «ψαράς») να καταλάβει μεγάλο μέρος της Κρήτης το 1206.

Ο Πεσκατόρε είχε τον τίτλο του κόμη της Μάλτας, αλλά ουσιαστικά ήταν πειρατής. Και βασικά ενεργούσε για λογαριασμό του παρά εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Δημοκρατίας της Γένοβας, που πάντως τον βοήθησε όταν επενέβησαν οι Ενετοί. Για να εδραιώσει την κυριαρχία του ο Πεσκατόρε άρχισε να χτίζει και να επιδιορθώνει φρούρια σε όλη την Κρήτη.

Οι Ενετοί αντέδρασαν στην παρουσία Γενοβέζων στο νησί με μια αποτυχημένη επέμβαση το 1207. Το 1209 έγινε νέα εκστρατεία που διήρκεσε ως το 1211. Ο Πεσκατόρε τελικά αποχώρησε, αφού (σύμφωνα με μια ανεπιβεβαίωτη εκδοχή) πληρώθηκε αδρά από τους Ενετούς.

Έτσι ξεκίνησε η περίοδος της ενετικής κυριαρχίας που κράτησε μέχρι το 1645 όταν ήρθαν οι Τούρκοι.

Οι Ενετοί ίδρυσαν το 1212 το Βασίλειο της Κρήτης (Regno di Candia), το οποίο διαιρέθηκε διοικητικά στις επαρχίες Χάνδακα, Ρεθύμνου, Χανίων και Σητείας.
Οι εθνικές και θρησκευτικές διαφορές με τον ελληνικό πληθυσμό υποχρέωσαν τους Ενετούς να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στην ασφάλειά των πόλεων. Ένα διάταγμα του 1252 ρύθμιζε λεπτομέρειες της εγκατάστασης Ενετών εποίκων και τιμαριούχων στα Χανιά –που ονομάζονται πλέον Canea– και έδινε οδηγίες για την πολεοδομική και στρατιωτική οργάνωση της πόλης. Από τότε χρονολογείται η επίσημη παρουσία των Ενετών στα Χανιά. Οι Ενετοί ήταν αυτοί που ανέδειξαν τα Χανιά σε σημαντική πόλη εξαιτίας του λιμανιού. Μέχρι τότε ήταν ένας μάλλον ασήμαντος οικισμός.

Στους πρώτους αιώνες της Ενετοκρατίας, το Καστέλλι (Castello) παρέμεινε το κέντρο της πόλης, η άμυνα της οποίας βασιζόταν στην παλιά Βυζαντινή οχύρωση γύρω από τον λόφο του Καστελλίου.

Μέσα στο Castello, η πόλη αναμορφώθηκε και επανασχεδιάστηκε με κεντρικό άξονα το Corso, τη σημερινή οδό Kανεβάρο, κατά μήκος της οποίας χτίστηκαν δημόσια και ιδιωτικά μέγαρα. Στη ΒΔ πλευρά υπήρχε το Palazzo του Ρετούρη (Ρέκτορα), ενώ στο κέντρο χτίστηκε ο καθεδρικός ναός της Santa Maria (Duomo), πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 6ου αιώνα.
Στο Καστέλι είχαν δικαίωμα να κατοικούν οι ευγενείς Ενετοί που διέθεταν τη Nobilitatem Venetem, κάποιοι Έλληνες ορθόδοξοι που ανήκαν στην Nobilitatem Cretensem και ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί. Έξω από το βυζαντινό τείχος κατοικούσε ο λαός σε συνοικίες, τους «εξώβουργους» (bοrghi) που μεγάλωναν συνεχώς. Παράλληλα, άρχισαν να αναπτύσσονται εμπορικές δραστηριότητες εκτός των τειχών, αλλά και να ιδρύονται μοναστήρια καθολικών ταγμάτων που με τον καιρό απέκτησαν μεγάλο πλούτο. Μετά από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, πολλοί Έλληνες ιερωμένοι, καλλιτέχνες και άνθρωποι των γραμμάτων βρήκαν καταφύγιο στην Κρήτη βοηθώντας στην πολιτιστική ενίσχυση του νησιού και στη σχετική εξομάλυνση των σχέσεων Ενετών και Ελλήνων ενώπιον της τουρκικής απειλής.

Όλα αυτά έφεραν μια εκρηκτική ανάπτυξη των Χανίων και συγχρόνως έκαναν επιτακτική την ανάγκη για προστασία των πολιτών και των περιουσιών που ήταν έξω από το Castello. Ήδη από το 1336 είχε αρχίσει να κτίζεται ένας εξωτερικός οχυρωματικός περίβολος με μεγαλύτερη περίμετρο από τον Βυζαντινό περίβολο. Ολοκληρώθηκε σε 20 χρόνια, αλλά δεν έχουμε περισσότερες πληροφορίες για αυτά τα πρώτα ενετικά τείχη, που φαίνεται πως σχεδιάστηκαν κάπως πρόχειρα και κατεδαφίστηκαν αργότερα με την κατασκευή των νέων τειχών.

Η ανάγκη για εκσυγχρονισμό και επέκταση της οχύρωσης των Χανίων έγινε επιτακτική μετά τις επιδρομές του Τούρκου πειρατή Μπαρμπαρόσα το 1538, που είχε λεηλατήσει εκείνη τη χρονιά όλο το Αιγαίο, αλλά και περιοχές της Κρήτης.

Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ολοένα αυξανόμενη χρήση της πυρίτιδας και των πυροβόλων όπλων, που μετέβαλε τις προδιαγραφές της αμυντικής αρχιτεκτονικής, ώθησε την κεντρική ενετική διοίκηση να αποφασίσει εσπευσμένα την ανοικοδόμηση νέων τειχών στα Χανιά. Το έργο ανατέθηκε στον Βερονέζο Μικέλε Σανμικέλι (Michele Sanmicheli), διάσημο μηχανικό της εποχής που είχε χτίσει μέγαρα και οχυρώσεις στην Ιταλία και αλλού και ήταν πρωτοπόρος στην κατασκευή οχυρώσεων με προμαχώνες, μια τάση που κυριάρχησε στις ευρωπαϊκές οχυρώσεις μέχρι τον 19ο αιώνα.
Ο Sanmicheli ήρθε στην Κρήτη το 1538 αναλαμβάνοντας παράλληλα τον σχεδιασμό και άλλων οχυρώσεων, όπως του Ηρακλείου. Ειδικά στα Χανιά, την επίβλεψη του έργου είχε, από ένα σημείο και μετά, ο ανιψιός του Gian Girolamo Sanmicheli.
Έτσι η κατασκευή των τειχών άρχισε το 1538 και και προχώρησε με σχετικά γρήγορους ρυθμούς, με αγγαρείες και οικονομική συμμετοχή των κατοίκων της περιοχής. Είναι σίγουρο πως στην οικοδόμηση χρησιμοποιήθηκε και το υλικό από τον προγενέστερο περίβολο του 14ου αιώνα, ίχνη του οποίου δεν έχουν εντοπιστεί. Οι εργασίες κατασκευής ολοκληρώθηκαν τυπικά το 1568, αν και ποτέ δεν σταμάτησαν οι επεμβάσεις και οι συμπληρώσεις τα επόμενα χρόνια.

Την ίδια περίοδο έγιναν εργασίες βελτίωσης του λιμανιού, ενίσχυση του λιμενοβραχίονα, και κατασκευάστηκαν 17 νεώρια για την εξυπηρέτηση των πλοίων. Η εντός των τειχών πόλη κατελάμβανε πλέον επιφάνεια 40 εκταρίων έχοντας 8.000 κατοίκους.

Την άμυνα των Χανίων ενίσχυε η οχύρωση της νησίδας των Αγίων Θεοδώρων, ή Θοδωρού, με δύο φρούρια, και στα ανατολικά η οχύρωση της νησίδας του Αγίου Νικολάου στην είσοδο του κόλπου της Σούδας.

Το συνολικό κόστος κατασκευής των ενετικών τειχών των Χανίων ανήλθε στα 87.000 δουκάτα. (Στο ποσό αυτό συμπεριλαμβάνονται και τα φρούρια στη Θοδωρού.) Πάντως πρέπει να επισημάνουμε ότι –όπως συνέβαινε συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις – τα αρχικά σχέδια δεν εφαρμόσθηκαν πλήρως και είχαν προκριθεί κάποιες φτηνές λύσεις εις βάρος της ασφάλειας. Μάλιστα υπήρχαν σοβαρές επιφυλάξεις για την αντοχή της οχύρωσης, επειδή δεν υπήρχαν πολλοί πύργοι και προμαχώνες, ιδιαίτερα σε σύγκριση με την οχύρωση του Ηρακλείου.

Το 1620 ολοκληρώθηκε μια καινούργια σημαντική προσθήκη στην οχύρωση με την οικοδόμηση του Revellino del Porto στη βορειοδυτική γωνία (ονομάστηκε αργότερο Φρούριο Φιρκά).

Ένα έγγραφο του 1630 μας πληροφορεί ότι τα Χανιά ήταν εξοπλισμένα με 319 κανόνια, 30,695 κανονιόμπαλες and 413,274 λίτρες μπαρούτι (γύρω στα 1800 κιλά).

Οι καινούργιες οχυρώσεις δεν αποδείχθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμες και δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν τους Τούρκους να καταλάβουν τα Χανιά το 1645. Αυτό έγινε με το ξέσπασμα του 5ου Ενετοτουρκικού πολέμου. Οι Οθωμανοί επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά και αποβιβάστηκαν 15 μίλια δυτικά από τα Χανιά, κοντά στο μοναστήρι της Γωνιάς στην Κίσσαμο, στις 16 Ιουνίου του 1645. Οι Κρητικοί δεν μπόρεσαν να σταματήσουν την απόβαση και κλείστηκαν στα κάστρα. Τα Χανιά πολιορκήθηκαν και μετά από 56 μέρες πολιορκίας, στις 22 Αυγούστου, οι Τούρκοι κατέλαβαν την πόλη ανοίγοντας ρήγμα στο τείχος, στον νοτιοδυτικό προμαχώνα Schiavo (Αγίου Δημητρίου). Οι απώλειες και από τις δυο πλευρές ήταν τεράστιες, ειδικά των Οθωμανών. Ο Οθωμανός διοικητής εκτελέστηκε όταν επέστρεψε στη βάση του, επειδή είχε χάσει περισσότερους από 40.000 άντρες.
Τα επόμενα χρόνια, με ορμητήριο τα Χανιά, οι Τούρκοι κυρίευσαν όλη την Κρήτη.

Οι Τούρκοι διατήρησαν την οχύρωση των Χανίων κάνοντας επισκευές και κάποιες μικρές προσθήκες. Ο αστικός ιστός σταδιακά γνώρισε πολλές αλλαγές. Χριστιανικοί ναοί μετατράπηκαν σε τζαμιά και προστέθηκαν λουτρά, κρήνες και χάνια. Στους επόμενους αιώνες ο πληθυσμός αυξήθηκε και η δόμηση εντός των τειχών πύκνωσε καθιστώντας αφόρητες τις συνθήκες διαβίωσης.

Μόλις προς το τέλος του 19ου αιώνα καθώς η πόλη με 13.000 κατοίκους, πλέον, ασφυκτιούσε μέσα στα τείχη, η τουρκική διοίκηση επέτρεψε κάποιες εγκαταστάσεις εκτός των τειχών, όπως νεκροταφεία, τεκέδες και μικρούς συνοικισμούς.

Στις 11 Μαΐου 1896, κατά την κρητική επανάσταση του 1896, ο χριστιανικός πληθυσμός των Χανίων υπέστη μεγάλη σφαγή. Το ίδιο έγινε και τον επόμενο χρόνο, το 1897, οπότε και πυρπολήθηκαν, μεταξύ άλλων, το επισκοπικό μέγαρο και το παρθεναγωγείο.

Στις 20 Μαρτίου του 1897, μετά από επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, τα Χανιά βρέθηκαν υπό πολυεθνική διοίκηση. Λίγο μετά κερδήθηκε η αυτονομία της Κρήτης.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, το νότιο τμήμα των ενετικών τειχών κατεδαφίστηκε, επειδή θεωρήθηκε ότι εμπόδιζε την επέκταση της πόλης των Χανίων.

Την 1η Δεκεμβρίου 1913 στο φρούριο Φιρκά υψώθηκε η Ελληνική σημαία στην τελετή κήρυξης της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το σχήμα τους περιγράμματος των τειχών ήταν ένα τετράπλευρο, η βόρεια πλευρά του οποίου ήταν ο λιμενοβραχίονας και η είσοδος του λιμανιού.

Τα ενετικά τείχη των Χανίων είναι σε αρκετά σημεία κατεστραμμένα, όμως έχουμε μια καλή εικόνα για το περίγραμμα της οχύρωσης, η περίμετρος της οποίας ήταν 3085μ. Το δυτικό τείχος είναι το καλύτερα διατηρημένο, ενώ και το ανατολικό επίσης σώζεται σχεδόν σε όλο το μήκος του. Το νότιο τμήμα δεν σώζεται. Ούτε και το βόρειο που βασικά ήταν η εξωτερική οχύρωση του λιμανιού.

Τα τείχη είχαν 4 προμαχώνες, στις τέσσερις γωνίες. Επάνω στους προμαχώνες υπήρχαν και δευτερεύοντες προμαχώνες, οι επιπρομαχώνες (o ενετικός όρος για τον επιπρομαχώνα είναι revelino). Οι 4 προμαχώνες, που όλοι τους διατηρούνται, ήταν:

• Στη ΒΔ γωνία ο προμαχώνας San Salvatore ή Venier ή Griti με τον επιπρομαχώνα Revelino San Salvatore (φωτο 5-7).
• Στη ΝΔ γωνία ο προμαχώνας Schiavo ή San Dimitrio με τον χαρακτηριστικό κυκλικό επιπρομαχώνα Lando (φωτο 9,10).
• Στη ΝΑ γωνία ο προμαχώνας Santa Lucia με τον επιπρομαχώνα Revelino Santa Lucia (φωτο 11).
• Στη ΒΑ γωνία, δίπλα στο λιμάνι, ο προμαχώνας Sabionera («της Άμμου») ή Monecigo με τον επιπρομαχώνα Revelino Michel (φωτο 1-4).

Στη μέση της νότιας πλευράς του τείχους υπήρχε μια piattaforma (=πλατφόρμα) που στην ουσία ήταν ένας πέμπτος προμαχώνας του χερσαίου τείχους. Επάνω της υπήρχαν δύο επιπρομαχώνες o Della Mantona και o San Giovanni.
H piattoforma και οι επιπρομαχώνες της δεν υπάρχουν πια, κατεδαφίστηκαν μαζί με το υπόλοιπο νότιο τείχος το 1911. Στη θέση τους βρίσκεται σήμερα η Δημοτική Αγορά που εγκαινιάστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο το 1913, τρεις μέρες μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Τα υλικά της κατεδάφισης του προμαχώνα και τα χώματα που αφαιρέθηκαν για να κατεβεί ο χώρος στο επίπεδο της υπόλοιπης πόλης χρησιμοποιήθηκαν για το μπάζωμα της ανατολικής τάφρου.

Στον λιμενοβραχίονα υπήρχε ακόμα ένας προμαχώνας με ανορθόδοξο μακρόστενο σχήμα, ο προμαχώνας του Αγίου Νικολάου του Μώλου, που προστάτευε το λιμάνι. Ένα μεγάλο τμήμα του κατεδαφίστηκε πριν από χρόνια, σώζονται όμως κάποια υπολείμματά του (φωτο 13).

Ακόμη δύο χαρακτηριστικά τμήματα της ενετικής οχύρωσης είναι:
• Ο Γενοβέζικος πύργος (φωτο 15). Σώζεται μισογκρεμισμένος πίσω από το φρούριο Φιρκά. Πρέπει να κατασκευάστηκε τη σύντομη περίοδο Πεσκατόρε 1206-1210. Αργότερα ενσωματώθηκε στο σύμπλεγμα των ενετικών οχυρώσεων. Δίπλα στον πύργο υπάρχει η Μονή San Salvatore που έδωσε το όνομά της στον παρακείμενο προμαχώνα.
• Ο πύργος του Αιγυπτιακού φάρου στην άκρη του λιμενοβραχίονα (φωτο 14). Ο πύργος και ο φάρος είχαν χτιστεί από τους Ενετούς την περίοδο που έχτιζαν τα υπόλοιπα τείχη, στα τέλη του 16ου αιώνα. Ο πύργος του φάρου αποτελείται από τρία τμήματα. Η βάση είναι οκτάγωνη, το μεσαίο τμήμα δεκαεξάγωνο και το τρίτο κυκλικό. Ο φάρος λέγεται «αιγυπτιακός», επειδή επισκευάστηκε από τους Αιγύπτιους, την περίοδο 1830-1840 όταν ο βαλής της Αιγύπτου Μωχάμεντ Άλη είχε πάρει την Κρήτη ως ανταμοιβή για τη συμμετοχή του στην καταπολέμηση της Ελληνικής επανάστασης.

Τα ενετικά τείχη προστάτευε μια ξηρή τάφρος μήκους 1942μ, βάθους 10μ και πλάτους 50μ.

Η οχύρωση των ενετικών τειχών των Χανίων είχε 3 κύριες πύλες, καμία από τις οποίες δεν σώζεται. Η πιο σημαντική ήταν η Ρεθεμνιώτικη Πόρτα (Porta Retimiotta) στη νότια πλευρά, δυτικά από την piattaforma.
Μια άλλη πόρτα βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του τείχους. Ήταν η πύλη της Άμμου (Sabionera), κοντά στον ομώνυμο προμαχώνα. Στη δυτική πλευρά υπήρχε η Porta San Salvatore στην περιοχή της πλατείας Συντριβανίου. Και οι δύο αυτές πλευρικές πύλες προστατεύονταν από τετράγωνους πύργους.
Εκτός από τις 3 κύριες πύλες υπήρχαν και αρκετές άλλες μικρότερες.

Η πολιορκία των Χανιών από τους Τούρκους το 1645, από την Historia della guerra di Candia του Andrea Valiero, 1679