Μεγάλο αρχαίο φρούριο στο εσωτερικό του οποίου διαμορφώθηκε τον 13ο αιώνα μεσαιωνικό κάστρο από τους Φράγκους ή, το πιθανότερο, από τους Βυζαντινούς του Δεσποτάτου.

Για το Δεσποτάτου του Μορέως το κάστρο ήταν σημαντικό και μαζί με άλλα γειτονικά κάστρα, όπως τα φρούρια του Λογκανίκου, του Παλιόπυργου κ.ά., εξασφάλιζε τον έλεγχο της άνω κοιλάδας του ποταμού Ευρώτα.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Βρίσκεται στον λόφο του Αγίου Κωνσταντίνου σε απόσταση 4 χιλιομέτρων ΝΑ από το Σκορτσινό Αρκαδίας (χωματόδρομος και πεζοπορία), ΒΑ από τον Λογκανίκο. Το κάστρο έχει άμεση οπτική επαφή με πολλά φρούρια και δυναμάρια της περιοχής, όπως του Λογκανίκου .

Ο λόφος δεν είναι απόκρημνος και δεν έχει ιδιαίτερα ισχυρή φυσική οχύρωση, αλλά το σημείο είναι στρατηγικής σημασίας καθώς εκεί συγκλίνουν ο Ταΰγετος και ο Πάρνωνας –χωρίς να ενώνονται– και δημιουργείται η λακωνική κοιλάδα του Ευρώτα.

Επιπλέον, έχει ορατότητα στο σημείο όπου η βόρεια Λακωνία και η κοιλάδα του Ευρώτα συνδέονται με τη νότια λεκάνη της Μεγαλόπολης, την κοιλάδα απορροής του Αλφειού.

Η θέση του Χελμού –στα σύνορα των νομών Λακωνίας και Αρκαδίας, και κατά την αρχαιότητα στα όρια των επικρατειών της Σπάρτης και της Μεγαλόπολης– προσέδωσε διαχρονική άξια στο σημείο, καθώς το μεγάλο οχυρωμένο πλάτωμα της κορυφής ήταν κλειδί για τον έλεγχο της περιοχής.

Τον 13ο αιώνα η θέση απέκτησε ακόμα μεγαλύτερη στρατηγική αξία, καθώς ήταν στη μεθόριο μεταξύ του Πριγκιπάτου της Αχαΐας και του Δεσποτάτου του Μυστρά.

Ιστορία

Η γύρω από το Χελμό υδατοβριθής περιοχή, που διαρρέεται από τον Ευρώτα, ταυτίζεται με την Βελμινάτιν Χώραν της αρχαιότητας. Από τον 8ο π.Χ. μέχρι τον 5ο π.Χ αιώνα η περιοχή ανήκε στους Σπαρτιάτες και το οικιστικό κέντρο της περιοχής, η Βελεμίνα, ήταν ο τελευταίος σταθμός των εκστρατευτικών δυνάμεων της Σπάρτης προς Βορρά.

Μετά το 371 π.Χ, και την ήττα των Λακεδαιμονίων από τους Θηβαίους, η περιοχή χάνεται για τη Σπάρτη και περνάει στους Αρκάδες. Την εποχή εκείνη, ίσως, δημιουργείται το αρχαίο φρούριο στον Χελμό, που ο ιστορικός Πολύβιος αναφέρει ως «καλούμενον Αθήναιον εν τη των Μεγαλοπολιτών χώρα». Το πιο πιθανό πάντως είναι να κτίστηκε αργότερα το 229 π.Χ. από τους Σπαρτιάτες, όταν στην αρχή του Κλεομενικού πολέμου εναντίον της Αχαϊκής Συμπολιτείας κατέλαβαν την περιοχή. Το αρχαίο Αθήναιον ταυτίστηκε με την οχύρωση στον Χελμό από τον W.Loring (Some Ancient Routes in the Peloponnese, 1895), στην εργασία του οποίου βασίστηκε το σχέδιο κάτοψης που παραθέτουμε σε αυτήν τη σελίδα.

Μετά το 229 π.Χ., το κάστρο άλλαξε αρκετές φορές χέρια για να καταστραφεί το 218 π.Χ. από τους Σπαρτιάτες κατά την υποχώρησή τους, για να μην πέσει στα χέρια των Μακεδόνων. Το κάστρο στον Χελμό θα χρησιμοποιηθεί ξανά για στρατιωτικούς σκοπούς κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, στο β΄ μισό του 13ου αιώνα.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204, η Πελοπόννησος καταλαμβάνεται από τους Φράγκους. Η νότια Αρκαδία και η Λακωνία περιέρχονται στο οίκο των Βιλεαρδουίνων περί το 1212. Η περιοχή δεν υπαγόταν σε κάποια βαρονία, αλλά απευθείας στον Πρίγκιπα της Αχαΐας (όπως και ο Μυστράς). Στο ύψωμα του Αθήναιου οι Φράγκοι, αξιοποιώντας την προϋπάρχουσα αμυντική θέση, κατασκεύασαν νέα οχύρωση εσωτερικά, στο υψηλότερο σημείο, δηλαδή στο κεντρικό τμήμα του αρχαίου φρουρίου.

Μετά από την ήττα των Φράγκων από τους Βυζαντινούς στη μάχη της Πελαγονίας (κοντά στην Καστοριά το 1259 μ.Χ.), και την αιχμαλωσία του Γουλιέλμου Βιλεαρδουίνου, τα κάστρα της Μονεμβασιάς, του Γερακίου και του Μυστρά παραχωρούνται κατόπιν συμφωνίας στους Έλληνες. Στα τέλη του 13ου αιώνα, οι Βυζαντινοί του Μυστρά όντας πλέον κυρίαρχοι στη Λακωνία προωθούνται προς βορρά, και τότε περίπου πρέπει να κατέλαβαν το κάστρο του Χελμού.

Υπάρχει πάντως και η εκδοχή ότι οι Φράγκοι δεν ασχολήθηκαν με τον Χελμό και ότι το κάστρο έκτισαν οι Βυζαντινοί που είχαν σοβαρό λόγο να το κάνουν, καθώς από το τέλος του 13ου αιώνα η περιοχή ήταν στη μεθόριο μεταξύ Δεσποτάτου και Πριγκιπάτου.

Το κάστρο δεν συμπεριλαμβάνεται στις εξιστορήσεις για την κατάκτηση της Πελοποννήσου από τους Φράγκους (μάλλον επειδή η περιοχή κατελήφθη αρκετά αργότερα από την κονγκέστα του 1205). Ούτε αναφέρεται να δόθηκε σαν φέουδο σε κάποιον Φράγκο.

Στο Χρονικόν του Μορέως γίνεται αναφορά για «του Χελμού τα μέρη», φευγαλέα, σε δύο περιπτώσεις και σε σχέση με το κάστρο της Βελιγοστής (που δεν ξέρουμε πού ήταν). Μάλλον όμως η αναφορά έχει να κάνει με το βουνό και όχι με το κάστρο. Η γαλλική έκδοση του Χρονικού το συνδέει με την κατάληψη του Αγ.Γεωργίου στα Σκορτά, καθώς από τον Χελμό ξεκίνησε ο αξιωματούχος του Δεσποτάτου του Μυστρά Λέων Μαυρόπαπας για να καταλάβει το κάστρο του Αϊ-Γιώργη, το 1296, επικεφαλής δύναμης 100 Τούρκων μισθοφόρων.

Η τελευταία φορά που γίνεται μνεία για το κάστρο του Χελμού είναι το 1320 σε Χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, σύμφωνα με το οποίο η κυριότητα του κάστρου πέρασε από το μοναστήρι Βροντόχιον του Μυστρά σε στρατιωτικούς του Δεσποτάτου.

Από εκεί και πέρα δεν υπάρχει καμιά πληροφορία για το κάστρο. Δεν αναφέρεται ούτε στο ιστορικό της κατάκτησης του Μοριά από τους Τούρκους.

Το κάστρο πρέπει να έχασε τη στρατηγική του σημασία μετά το 1320 όταν το Δεσποτάτο άρχισε σιγά-σιγά να επεκτείνεται και κάποια κάστρα βορειότερα από αυτό (Καρύταινα, Άκοβα, Λεοντάρι κλπ) πέρασαν στα χέρια των Ελλήνων. Μάλλον εγκαταλείφθηκε σαν αμυντική θέση ήδη από τον 14ο αιώνα ή το αργότερο τον 15ο.

Επί Τουρκοκρατίας δεν χρησιμοποιήθηκε. Οι Τούρκοι δεν μπήκαν καν στον κόπο να το καταστρέψουν. Πιθανότατα ήταν ήδη έρημο όταν το 1460 ενέσκηψαν οι Οθωμανοί.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το εξωτερικό τείχος του αρχαίου φρουρίου έχει περίμετρο 1955μ. και περικλείει έκταση 191 στρέμματα. Το κεντρικό οχυρό στη νότια πλευρά του λόφου έχει περίμετρο 896,70μ. και περικλείει έκταση 39,5 στρεμμάτων.

Στο νότιο μέρος του πλατώματος που έχει και το μεγαλύτερο υψόμετρο, μεταξύ της ανατολικής και της δυτικής πλευράς του εξωτερικού τείχους είναι χτισμένο εγκάρσιο τείχος και έτσι στο νότιο πλάτωμα, όπου είναι και το εξωκλήσι του Αγ. Κωνσταντίνου, σχηματίζεται το μεσαιωνικό κάστρο που έχει περίμετρο 345μ. περίπου, Περιβάλλει έκταση 4.181 τμ. (4 στρέμματα), δηλαδή το 1/10 της αρχαίας έκτασης, ενισχυμένο από έξι πύργους.

Οι διάφοροι πύργοι αλλά και η τοιχοποιία ανήκουν σε διάφορες εποχές και τεχνοτροπίες και αυτή η ποικιλία ενισχύει την άποψη ότι το κάστρο δεν ήταν φράγκικο.

Πηγές