Ο Ακροκόρινθος είναι ένας τεράστιος βράχος που δεσπόζει στην πεδιάδα της Κορίνθου. Στους πρόποδές του ήταν χτισμένη η Αρχαία Κόρινθος. Ο βράχος, λόγω της θέσης και της μορφολογίας του, χρησιμοποιήθηκε από τα αρχαία χρόνια ως κάστρο (ακρόπολη).

Αν και η τελική μορφή του κάστρου οφείλεται σε ανακατασκευές και προσθήκες επί Φραγκοκρατίας, Τουρκοκρατίας και Ενετοκρατίας, το μεγαλύτερο μέρος των εργασιών οχύρωσης πραγματοποιήθηκε κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο απλώνεται σε έναν επιβλητικό βραχώδη λόφο, η ψηλότερη κορυφή του οποίου είναι 574 μέτρα.
Βρίσκεται σε στρατηγική θέση καθώς ελέγχει την κίνηση από τον Ισθμό προς το εσωτερικό και τις βόρειες ακτές της Πελοποννήσου. Επίσης έχει εξαιρετικό οπτικό πεδίο. Από τον Ακροκόρινθο μπορούσε κανείς να ελέγχει βόρεια τον Κορινθιακό Κόλπο, ανατολικά τον Αργολικό Κόλπο, ενώ δυτικά και νότια την πελοποννησιακή ενδοχώρα, μέσα από ένα δίκτυο πύργων, φρουρίων και φρυκτωριών που έφτανε μέχρι την Αρκαδία.

Ιστορία

Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, κύριος της περιοχής ήταν ο θεός Ήλιος. Την Εφύρα, κάτω από τον Ακροκόρινθο (όπου αργότερα χτίστηκε η Κόρινθος) ο Ήλιος την παραχώρησε στον γιο του Αιήτη, αλλά τον Ακροκόρινθο τον χάρισε στη θεά Αφροδίτη. Προς τιμήν της θεάς, η Μήδεια (που είχε καταφύγει εκεί με τον Ιάσονα) έχτισε ένα ναό στη κορυφή του Ακροκόρινθου.
Ο βράχος αναβαθμίστηκε, όταν βρέθηκε εκεί νερό. Αυτό έγινε κατόπιν ενεργειών του βασιλιά της Κορίνθου Σίσυφου, ο οποίος μαρτύρησε στον Ασωπό ότι ο Δίας είχε απαγάγει την κόρη του Αίγινα. Σε αντάλλαγμα, ο Ασωπός (που ήταν ποταμός) ανέβασε μια από τις πηγές του στον Ακροκόρινθο λύνοντας έτσι το πρόβλημα λειψυδρίας στον λόφο! Η κρήνη που προέκυψε με αυτόν τον τρόπο ονομάστηκε Πειρήνη.

Ο Ακροκόρινθος οχυρώθηκε για πρώτη φορά από τον τύραννο Περίανδρο ή τον πατέρα του Κύψελο τον 7ο-6ο αιώνα π.Χ. και σιγά-σιγά εξελίχθηκε σε Ακρόπολη. Οι Μακεδόνες τον 4ο αιώνα π.Χ. επισκεύασαν και ενίσχυσαν τα τείχη. Το 146 π.Χ. ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Μόμμιος Αχαϊκός κατέστρεψε την Κόρινθο και την ακρόπολή της, όταν κατέλαβε την Ελλάδα. Ο Ιούλιος Καίσαρας επισκεύασε το κάστρο το 44 π.Χ.

Μία ακόμα επισκευή έγινε τον 6ο αιώνα επί Ιουστινιανού και αρκετές προσθήκες παρατηρούνται μέχρι και τον 12ο αιώνα.

Κατά τη Βυζαντινή Περίοδο, ο Ακροκόρινθος ήταν η ακρόπολη που προστάτευε τη σημαντική βυζαντινή πόλη της Κορίνθου, η οποία έγινε πρωτεύουσα του Θέματος Ελλάδος (687-694) και αργότερα του Θέματος Πελοποννήσου (786-788).
Όμως καθώς οι εξωτερικοί κίνδυνοι από επιδρομείς και πειρατές αυξάνονταν, ο Ακροκόρινθος απέκτησε μεγάλη στρατηγική αξία και βαθμιαία εξελίχθηκε σε διοικητικό κέντρο της περιοχής παραμερίζοντας την Κόρινθο. Σε μεσοβυζαντινές πηγές η πόλη της Κορίνθου αναφέρεται ως «Εμπόριον» ή «Χώρα» για να διακριθεί από την πόλη που είχε αναπτυχθεί στον Ακροκόρινθο, το λεγόμενο «Κάστρον».

Το 1147 οι Νορμανδοί της Σικελίας έκαναν επιδρομή στη νότια Ελλάδα με 70 πλοία και κατόρθωσαν να καταλάβουν τον Ακροκόρινθο.
Οι επιδρομείς έκαναν μεγάλες καταστροφές και αποχωρώντας πήραν μαζί τους σηροτρόφους και τεχνίτες μετάξης, από τη Θήβα και την Κόρινθο. (Αυτό ήταν η αρχή του τέλους για το μονοπώλιο παραγωγής μεταξιού που είχε το Βυζάντιο.)
Μετά από αυτή την οδυνηρή εμπειρία, οι Βυζαντινοί προέβησαν σε σοβαρές ενισχύσεις στο κάστρο, τις πιο σημαντικές κατά τη Βυζαντινή Περίοδο.

Κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο το κάστρο γνώρισε πολλές αλλαγές. Ο αυτονομημένος αυθέντης Αργολίδας Λέων Σγουρός κατέλαβε τον Ακροκόρινθο το 1203. Μετά το 1205 πολιορκήθηκε εκεί από τους Φράγκους. Ο Σγουρός αντιστάθηκε γενναία, αλλά δεν άντεξε και αυτοκτόνησε το 1208 πέφτοντας με το άλογό του από τον βράχο του Ακροκόρινθου.
Μετά από αυτό, επικεφαλής των υπερασπιστών ανέλαβε κάποιος Θεόδωρος, επίτροπος του Δεσπότη Ηπείρου Μιχαήλ Α’ Κομνηνού Δούκα.
Το κάστρο τελικά παραδόθηκε στους Φράγκους λόγω έλλειψης εφοδίων το 1209 ή το 1210. Ο πρίγκηπας Αχαΐας Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος παραχώρησε το 1212 τον Ακροκόρινθο μαζί με όλη την Κορινθία και την Αργολίδα, στον Βουργουνδό κύρη των Αθηνών και σύμμαχό του Όθωνα Ντελαρός (Othon de La Roche). Έτσι, για τα επόμενα 100 χρόνια ο Ακροκόρινθος ήταν μέρος του Δουκάτου Αθηνών.
Σε αυτήν την περίοδο οι Φράγκοι έκαναν αρκετές επισκευές και τροποποιήσεις. Η πιο ορατή παρέμβαση ήταν η κατασκευή (ή ανακατασκευή) του μεγάλου φράγκικου πύργου στη νοτιοδυτική κορυφή του βράχου (φωτο 3) που έγινε ο ακρόπυργος του κάστρου.

Όταν το 1311 οι Καταλανοί κατέλυσαν το Δουκάτο, η Κορινθία υπήχθη απευθείας στο Πριγκιπάτο Αχαΐας. Αργότερα, το 1358, η Καστελλανία Κορίνθου δόθηκε τιμής ένεκεν στον Φλωρεντίνο Νικολό Ατσαγιόλι (Niccolò Acciaiuoli) ο οποίος ήταν Μεγάλος Σενεσάλος του Βασιλείου της Νάπολης και τέως βάιλος του Πριγκιπάτου Αχαΐας. Στην Καστελλανία ανήκαν 8 κάστρα. Ο Ακροκόρινθος ήταν η πρωτεύουσα της καστελλανίας και μακράν το πιο σημαντικό κάστρο.
Η ανάληψη της καστελλανίας από τους εκπροσώπους του ισχυρού και πάμπλουτου Ατσαγιόλι ήταν μια καλή εξέλιξη, επειδή ο Ακροκόρινθος βρισκόταν σε φάση παρακμής λόγω παρατεταμένης ακυβερνησίας στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας και λόγω πολλών εξωτερικών απειλών (από Καταλανούς, Βυζαντινούς, Τούρκους, πειρατές κ.λπ.). Ο Ατσαγιόλι δεν λυπήθηκε τα έξοδα ξοδεύοντας δικά του λεφτά για επισκευές και ενίσχυση της οχύρωσης στον Ακροκόρινθο

Το 1365 ο Νικολό πέθανε. Οι κτήσεις του στην Κορινθία κατέληξαν το 1371 στον ανιψιό του Νέριο Ατζαγιόλι.

Ο Νέριο έχοντας σαν βάση τον Ακροκόρινθο, εξελίχθηκε στον πιο σημαντικό Φράγκο ηγεμόνα στην Ελλάδα στο τέλος του 14ου αιώνα. Επιτέθηκε στους Καταλανούς, τους νίκησε και το 1385 έγινε κύρης των Αθηνών καταλύοντας το Καταλανικό Δουκάτο. Το 1394 ο Νέριο πέθανε και την Κόρινθο την κληρονόμησε ο γαμπρός του Κάρολος Τόκκο, ο οποίος όμως μετά από δυναμική παρέμβαση του δεσπότη Μορέως Θεόδωρου Α’ Παλαιολόγου (που ήταν επίσης γαμπρός του Νέριο) αναγκάστηκε το 1395 να παραχωρήσει τον Ακροκόρινθο στους Βυζαντινούς του Μυστρά.
Η κατάληψη του κάστρου πανηγυρίστηκε από όλους τους Έλληνες. Όμως, ο Θεόδωρος είχε ήδη σοβαρότητα προβλήματα με τους Τούρκους και μη περιμένοντας καμιά βοήθεια από την Κωνσταντινούπολη, πούλησε το 1400 τον Ακροκόρινθο στου Ιππότες του Αγίου Ιωάννη της Ρόδου για 46.500 χρυσά νομίσματα (αργότερα η συμφωνία συμπεριέλαβε τα Καλάβρυτα και τον ίδιο τον Μυστρά). Ο Δεσπότης έκανε αυτή την κίνηση όχι μόνο για οικονομικούς λόγους αλλά κυρίως επειδή οι Ιππότες είχαν σημαντική στρατιωτική ισχύ και υπολόγιζε ότι θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην αναχαίτιση των Τούρκων.
Το 1404 οι Ιωαννίτες που δεν έγιναν ποτέ αποδεκτοί από τους ντόπιους και επιπλέον δεν είχαν αποκομίσει τα προσδοκώμενα οφέλη, επέστρεψαν το κάστρο στους Βυζαντινούς παίρνοντας σε αντάλλαγμα το Ζητούνι και τα Σάλωνα (ούτε εκεί στέριωσαν).
Το επόμενο διάστημα ο Ακροκόρινθος παρέμεινε στα χέρια των Βυζαντινών παρά τις επιδρομές των Τούρκων στην Πελοπόννησο.

Το 1458 πολιόρκησε το κάστρο ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής στην πρώτη του εκστρατεία στην Πελοπόννησο. Επικεφαλής των υπερασπιστών ήταν ο Ματθαίος Παλαιολόγος Ασάνης. Τελικά μετά από πολιορκία 4 μηνών ο Ακροκόρινθος παραδόθηκε και στο κάστρο ορίστηκε Τούρκος διοικητής.

Το 1657, στην αρχή της Β’ Ενετοκρατίας στον Μοριά, το κάστρο κατελήφθη από τους Ενετούς, οι οποίοι τα επόμενα χρόνια επισκεύασαν τα τείχη και τους έδωσαν την οριστική τους μορφή. Το 1715, οι Τούρκοι επέστρεψαν και το κατέλαβαν μετά από σύντομη πολιορκία.
Κατά τη Β’ περίοδο της Τουρκοκρατίας ο χώρος του κάστρου συνέχισε να πυκνοκατοικείται. Ο χώρος μεταξύ του ενδιάμεσου και του εσωτερικού περιβόλου προοριζόταν για κατοίκηση χριστιανικών πληθυσμών, σε αντίθεση με τον χώρο εντός του εσωτερικού περιβόλου όπου κατοικούσαν Οθωμανοί.
Το κάστρο παρέμεινε στα χέρια των Τούρκων μέχρι το 1827, όταν παραδόθηκε στους Έλληνες.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο Ακροκόρινθος είναι το μεγαλύτερο κάστρο στην Ελλάδα μετά τα Κάστρα Θεσσαλονίκης.

Το φρούριο καλύπτει μια επιφάνεια 250 στρεμμάτων εντός μιας εξωτερικής περιμέτρου 2600 μέτρων. Υπάρχουν όμως και εσωτερικές οχυρώσεις στον λόφο, με αποτέλεσμα το συνολικό μήκος των τειχών του Ακροκόρινθου να ξεπερνά κατά πολύ τα 3 χιλιόμετρα!

Η βυζαντινή οχύρωση ακολούθησε τη χάραξη των αρχαίων τειχών στην άκρη του γκρεμού και ενσωμάτωσε τμήματά τους που είναι ορατά μέχρι σήμερα.

Στη δυτική πιο ευπρόσβλητη πλευρά του λόφου, όπου ήταν η είσοδος, προστέθηκε εξωτερικός περίβολος. Στο τμήμα αυτό του λόφου, ο εσωτερικός περίβολος διαμορφωνόταν σε ημικυκλικό σχήμα με δυο ισχυρούς πύργους στα άκρα, σύμφωνα με την αρχαία σχεδίαση, και ενδιάμεσα έξι πύργους, δυο μικρότερους και τέσσερις πιο ισχυρούς. Οι δυο κεντρικοί προστάτευαν την επιβλητική εσωτερική πύλη.
Ανεξάρτητοι ισχυροί πύργοι υπήρχαν και στο εσωτερικό του κάστρου, στη νοτιοδυτική και βορειοανατολική κορυφή του λόφου

Φάσεις επισκευής και συμπλήρωσης των τειχών πραγματοποιήθηκαν και από τους Φράγκους μετά το 1210, όπως η ανακατασκευή εκ θεμελίων του πύργου της νοτιοδυτικής κορυφής. Στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα., θα πρέπει επίσης να αποδοθεί και η πρώτη φάση ενός πρόσθετου εξωτερικού τείχους στη δυτική πλαγιά του λόφου. Με τη νέα αυτή προσθήκη, ο εξωτερικός βυζαντινός περίβολος μετατράπηκε σε εσωτερικό τείχος και δεύτερη γραμμή άμυνας.

Κατά τη Μεταβυζαντινή Εποχή, επί Τουρκοκρατίας, πραγματοποιήθηκαν επισκευές σε τμήματα του κάστρου, καθώς και μετατροπές με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της οχύρωσης σύμφωνα με τη νέα τεχνολογία των πυροβόλων όπλων. Οι επεμβάσεις αυτές παρατηρούνται σε διάφορα σημεία του κάστρου, όπως στην ενίσχυση του πάχους του εσωτερικού βυζαντινού τείχους, στην προσθήκη κανονιοθυρίδων και τυφεκιοθυρίδων στα τείχη και στη διαμόρφωση των δωμάτων των πύργων σε πλατφόρμες πυροβολικού.
Κατά την Α’ Τουρκοκρατία (1458-1687) πήρε και τη σημερινή του μορφή ο φράγκικος πύργος στη νοτιοδυτική κορυφή του λόφου, ο οποίος διαμορφώθηκε σε εσωτερικό φρούριο με την προσθήκη δυο περιβόλων. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας (1687-1715) αποδίδονται επεμβάσεις στις πύλες, καθώς και η κατασκευή τάφρου και διατειχίσματος έξω από τα δυτικά τείχη.

Πέρα από τις οχυρώσεις, στο εσωτερικό του κάστρου βρίσκουμε ερείπια από τον αρχαίο ναό της Αφροδίτης (στο ψηλότερο σημείο), την αρχαία κρήνη, μια βυζαντινή υπόγεια δεξαμενή, πολλές εκκλησίες, ερείπια από τζαμιά κ.λπ.

Θρύλοι και Παραδόσεις

Ο Τάκης Νατσούλης στο βιβλίο του «Λέξεις και φράσεις Παροιμιώδεις» (1972) προτείνει την παρακάτω εκδοχή για την προέλευση της φράσης τα «κουμπιά της Αλέξαινας»:

Ο Λέων Σγουρός ο οποίος ήταν αυθέντης Ακροκορίνθου το διάστημα 1203-1208 είχε παντρευτεί το 1204 την Ευδοκία, κόρη του έκπτωτου Βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Γ’ Αγγέλου. Οι υπήκοοι του Σγουρού αποκαλούσαν την Ευδοκία «Αλέξαινα».

Όταν οι Φράγκοι πολιόρκησαν τον Σγουρό στον Ακροκόρινθο ήταν μαζί φυσικά και η Αλέξαινα, η οποία για να βοηθήσει την κατάσταση έχτισε με δικά της χρήματα μερικές πολεμίστρες στον Ακροκόρινθο, που ο λαός τις ονόμαζε (κατά τον Νατσούλη) «κομβίες», από το γαλλικό «κομπά», που σημαίνει μάχη.

Οι Φράγκοι κοπίασαν πολλά χρόνια για να πάρουν το κάστρο και οι Έλληνες έλεγαν περιπαικτικά ότι «οι κομβίες της Αλέξαινας αντέχουν ακόμα».
Από εκεί έμεινε η φράση «αυτά είναι τα κουμπιά της Αλέξαινας» που χρησιμοποιούμε όταν περιγράφουμε ένα δύσκολο πρόβλημα.

Η εκδοχή αυτή για την προέλευση της φράσης φαίνεται ότι έχει γίνει ευρέως αποδεκτή, παρόλο που οι ερμηνείες που υιοθετεί ο Ναστούλης θεωρούνται, ως επί το πλείστον, αυθαίρετες. Και αυτή είναι μάλλον από τις περιπτώσεις που δεν ισχύει η εξήγηση που δίνει.
Αν μη τι άλλο, επειδή δεν έχουμε ξανακούσει ότι οι Έλληνες του Μεσαίωνα έλεγαν τις πολεμίστρες κομβία. Τουλάχιστον εμείς στον Καστρολόγο θα το ξέραμε.

Πηγές