Ερείπια κάστρου και οχυρωμένου οικισμού 4 χλμ βόρεια από το χωριό Σφελινός του νομού Σερρών, πάνω σε έναν απότομο λόφο με την ονομασία Γκραντήσκος.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο βρίσκεται σε φυσικά οχυρό λόφο, κατά μήκος μιας ακρολοφίας του Μενοικίου όρους. Αν και ονομάζεται «Κάστρο Σφελινού», το πλησιέστερο χωριό στο κάστρο είναι η Σκοπιά (1,5 χλμ. ανατολικά του).
Ο λόφος είναι δυσπρόσιτος, αφού από όλες τις μεριές έχει επικλινείς πλαγιές. Περιβάλλεται από δύο βαθιές ρεματιές στα βόρεια και νότια. Το μόνο σημείο πρόσβασης για τον λόφο ήταν μέσω μιας μακρόστενης ράχης/κορυφογραμμής, μήκους 400 μέτρων από βορειοανατολικά, που οδηγούσε σε έναν μικρό αυχένα κάτω από το βορειοανατολικό άκρο του κάστρου. Αυτό ήταν το πιο ευπρόσβλητο σημείο του κάστρου, και στο σημείο αυτό κυρίως, σώζεται τείχος.
Το κάστρο βρίσκεται σε αρκετά μεγάλο υψόμετρο: 900-929 μέτρα (σύμφωνα με τον χάρτη της Γ.Υ.Σ.).
Πέρα από την φυσικά οχυρή θέση, το κάστρο βρισκόταν σε στρατηγικό σημείο, αφού είχε εξαιρετική ορατότητα και μπορούσε να επιβλέπει ταυτόχρονα μεγάλα τμήματα από τους κάμπους των Σερρών και της Δράμας μέχρι και τους απέναντι ορεινούς όγκους (Παγγαίο, Κερδύλλια όρη, Βερτίσκος) και τα περάσματά τους.

Το Όνομα του Κάστρου

Η ονομασία Γκραντήσκος ή Γράδιστος είναι σλαβική και σημαίνει πόλη ή κάστρο. Παρόμοια ονομασία υπάρχει σε λόφο με ονομασία Γραντίσκος στο Άγιο Πνεύμα Σερρών και στον λόφο Γκραντίστα στο Αχλαδοχώρι Σερρών, τα οποία είναι και τα δύο κάστρα. Επίσης σε Ανατολική Μακεδονία και Θράκη υπάρχουν και άλλες τοποθεσίες -τουλάχιστον 2- με παρεμφερή ονομασία και με ερείπια οχυρώσεων (δεν συμπεριλαμβάνονται στον Καστρολόγο).
Στο Αρχαιολογικό δελτίο 37/Β2 (1982) ο λόφος έχει την ονομασία «Μέγας Αλέξανδρος», ενώ στον χάρτη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.) αναφέρεται ως «Κτισμένο». Αυτές οι δύο ονομασίες είναι μεταγενέστερες και μάλλον αδόκιμες.

Ιστορία

Πρόκειται για έναν ορεινό οχυρωμένο οικισμό με μεγάλη περίμετρο (750-800μ.) που πιθανόν δημιουργήθηκε κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο και άγνωστο μέχρι πότε επιβίωσε –μάλλον μέχρι την Πρωτοβυζαντινή Περίοδο.
Ο λόφος Γκραντήσκος έχει κηρυχθεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία ως αρχαιολογικός χώρος. Στο Αρχαιολογικό δελτίο 37/Β2 (1982) αναφέρεται ότι «στο εν λόγω ύψωμα υπάρχει αρχαία ακρόπολη πιθανόν ρωμαϊκών χρόνων με υπολείμματα τείχους και κτιρίων στο εσωτερικό. Στον χώρο αναφέρεται κεραμική αβαφών αγγείων, πιθανόν ρωμαϊκών χρόνων». Αξίζει να αναφέρουμε ότι νοτιοανατολικά και νοτιοδυτικά από το κάστρο, στις θέσεις Σλίβνα και Λοχτίστα αντίστοιχα, αρκετά χαμηλότερα αλλά όχι πολύ μακρυά, έχουν βρεθεί λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι που δεν αποκλείεται να σχετίζονται με το κάστρο.

Η διάρκεια ζωής του κάστρου, είναι άγνωστη. Παρόμοιοι οχυρωμένοι οικισμοί ρωμαϊκής περιόδου- πρώιμων βυζαντινών χρόνων έχουν βρεθεί και άλλοι στο Μενοίκιο όρος, όπως το κάστρο Αγίου Πνεύματος και το κάστρο Χιονοχωρίου. Για όλα αυτά τα κάστρα εικάζεται ότι επιβίωσαν μέχρι τους 5ο-7ο αι. μ.Χ. και εγκαταλείφθηκαν όταν άρχισαν οι επιδρομές των βαρβάρων (Ούννοι, Άβαροι, Σλάβοι κ.α.).

Αρκετούς αιώνες αργότερα, κατά την Υστεροβυζαντινή Περίοδο, αναφέρεται στην περιοχή χωριό με ονομασία Γράδιστος που ταυτίζεται πιθανότατα με τον οικισμό στον λόφο Γκραντήσκο.
Συγκεκριμένα, στις πηγές υπάρχει μία αναφορά από το έτος 1355 σύμφωνα με την οποία, «χωρικοί της Ζίχνας παραχωρούν γονική χωραφιαίαν γήν στην Μονή Χελανδαρίου πλησίον της οδού της απαγούσης εις τον διαληφθέν χωρίον Γράδιστον, και πλησίον του ρύακος του Κρεβατά, και πλησίον του χωραφιού του Σακελλαρίου». Παρατηρούμε ότι το τοπωνύμιο διατηρήθηκε έως σήμερα με μικρή παραφθορά (Γράδιστος–Γκραντήσκος).
Όπως προαναφέρθηκε η λέξη σημαίνει κάστρο ή οχυρωμένη πόλη. Πάντως ο υστεροβυζαντινός οικισμός φαίνεται ότι ήταν απλά χωρίον και όχι κάστρο, καθώς δεν υπάρχει καμιά αναφορά περί κάστρου ούτε ίχνος υστεροβυζαντινής οχύρωσης.
Ίσως, στη δημιουργία του νεώτερου οικισμού να οφείλεται η μεγάλη καταστροφή του τείχους, αφού η οχύρωση πρέπει να χρησίμευσε σαν πηγή δομικού υλικού για το χτίσιμο του χωριού.

Κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο ο οικισμός συνυπήρχε με το χωριό του Σφελινού για το οποίο υπάρχουν αναφορές («εις το χωρίον τον Σφολενόν» ) σε έγγραφα μεταξύ των ετών 1328–1345 αλλά και με το αγρίδιο Ισκρίζοβα ή Γρίζοβα ή Γρίζοβος (αναφορές σε έγγραφα της περιόδου 1310-1357, μεταξύ των οποίων χρυσόβουλα του Στέφανου Δοουσάν και του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου που αναγνωρίζουν εκεί κτήσεις της Μονής Ιβήρων). Γρίζοβα είναι το σημερινό χωριό Σκοπιά.
Όλα αυτά τα χωριά, εκείνη την εποχή υπαγόταν στο Κατεπανίκιον Ζιχνών, η ύπαρξη του οποίου μαρτυρείται για πρώτη φορά το 1310. Ο Σφελινός και η Σκοπιά διατηρήθηκαν ως χωριά, όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας και είναι κατοικήσιμα χωριά έως σήμερα, εν αντιθέσει με τον Γκραντήσκο που φαίνεται να εγκαταλείφθηκε κατά την πρώιμη Τουρκοκρατία.

Ανακεφαλαιώνοντας, ο λόφος Γκραντήσκος φαίνεται ότι ήταν ένας οχυρωμένος οικισμός Ρωμαϊκής Περιόδου που εγκαταλείφθηκε πιθανόν την Πρώιμη Βυζαντινή Περίοδο. Αργότερα, το πιθανότερο στις αρχές της Υστεροβυζαντινή Περιόδου ή και νωρίτερα, δημιουργήθηκε χωριό στον λόφο αξιοποιώντας τη θέση και το έτοιμο δομικό υλικό του κάστρου.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Παλιότερα, ο χώρος ήταν πεδίο βολής του Ελληνικού Στρατού. Αυτό σταμάτησε ύστερα από διαμαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής.

Το κάστρο περιβαλλόταν με ισχυρό τείχος με περίμετρο περίπου 750-800μ. Εκτείνονταν στον άξονα από νοτιοδυτικά προς βορειοανατολικά αποτελούμενο από δύο μακριές πλευρές στα βόρεια και νότια που στένευαν στις άκρες, διαμορφώνοντας ένα ατρακτοειδές σχήμα.
Εντός των τειχών υπήρχε οικισμός. Η δόμηση του τείχους αποτελείται από αργολιθοδομή με συνδετικό κονίαμα ανάμεσα τους και πλίνθους. Το τείχος σώζεται αποσπασματικά σε κάποια σημεία, σε ικανοποιητικό ύψος. Από το υπόλοιπο τείχος είναι εμφανή τα ίχνη της πορείας του, πλην ενός τμήματος της βόρειας πλευράς που έχει καλυφθεί πλήρως από τη βλάστηση.

Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του τείχους βρίσκεται στην βορειοανατολική πλευρά. Πρόκειται για ένα κομμάτι του τείχους με μήκος περίπου 15-20μ., μέγιστο ύψος 2,80μ και πάχος 1,60μ. (φωτο 1, 4, 6) Στο τείχος παρατηρούνται μικρές τετράγωνες οπές, 15-20 εκατοστών, πιθανόν από τις σκαλωσιές κατασκευής.

Στο βορειοανατολικό άκρο του κάστρου, όπου ήταν και το πιο ευάλωτο σημείο, σώζονται λίγα απομεινάρια του τείχους (φωτο 5).

Στην επιμήκη νότια πλευρά, το τείχος σώζεται αποσπασματικά σε τρία σημεία, σε ύψος περίπου 1,5-2 μέτρα (φωτο 9, 11, 12). Στα νοτιοανατολικά βρέθηκε και μία από τις πύλες του κάστρου (φωτο 10).

Στο νοτιοδυτικό άκρο το τείχος σώζεται μόνο στο ύψος των θεμελίων (φωτο 13).

Εντός της οχύρωσης βρισκόταν ο οικισμός του κάστρου. Παλαιότερα παρατηρήθηκαν θεμέλια περίπου 200 σπιτιών και άλλων δημόσιων κτισμάτων (Δ.Σάμσαρης, 1976). Σήμερα παρατηρούνται παντού λιθοσωροί, θεμέλια κτισμάτων και διάσπαρτα κεραμικά. Υπάρχουν και λίγοι τοίχοι με ασβεστοκονίαμα. Όλα αυτά αποτελούσαν τον οικισμό του κάστρου που ξεκινούσε από το πλάτωμα της κορυφής και απλωνόταν στις πλαγιές μέχρι τα τείχη. Τα περισσότερα από αυτά τα ερείπια πρέπει να είναι τα κατάλοιπα του υστεροβυζαντινού οικισμού από το χωριό που αναφέρεται το 1355.

Πηγές