Υπολείμματα οχυρωμένου οικισμού-κάστρου σε λόφο πάνω από το χωριό Άνω Λεχώνια (παλιό όνομα: «Καραμπάσι»)του Πηλίου.

Ιστορία

Στο λόφο υπήρχε οικισμός ήδη από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο. Απέκτησε σπουδαιότητα κατά την περίοδο των Μελισσηνών.

Από τις αρχές του 13ου αιώνα η περιοχή του Βόλου (της «Mαγνησιακής Δημητριάδας») και της ευρύτερης περιοχής της (Πήλιο), διαφεντεύεται από τον βυζαντινό αρχοντικό οίκο των Βρυένιων Μελισσηvών (1207-1340) και στους μετέπειτα χρόνους από τον ελλnνοκαταλανικό οίκο των Μελισσηνών- Novel (1340-1400).

Ο γενάρχης των Μελισσηνών της Δημητριάδας Κωνσταντίνος Μελισσηνός έδωσε μεγάλη σημασία στο Παλαιόκαστρο (ή «Καστρί») και επί των ημερών του πρέπει να κατασκευάσθηκε η οχύρωση τα ερείπια της οποίας διακρίνουμε σήμερα. Δηλαδή περί τα μέσα του 13ου αιώνα.
Ο Κ. Μελισσηνός έγινε «τοπάρχης» στη Δημητριάδα το 1204, αλλά την ίδια χρονιά (χρονιά της άλωσης της Πόλης από τους Σταυροφόρους) η περιοχή περιήλθε στη δικαιοδοσία του Λατινικού Βασιλείου της Θεσσαλονίκης. Ο Μελισσηνός έλαβε μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις του Δεσποτάτου της Ηπείρου και επανήλθε στην περιοχή το 1215, μετά το θάνατο του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Α’ (ενώ πρέπει να του είχε απονεμηθεί το φέουδο ήδη από το 1207, σε μια εποχή συγκεχυμένης δικαιοδοσίας). Φαίνεται ότι από τότε η περιοχή ήταν σε ένα καθεστώς ημιανεξάρτητης ηγεμονίας, ακόμα και μετά το 1222 όταν τερματίσθηκε και επισήμως η περίοδος της Λατινοκρατίας στη Μαγνησία με την κατάλυση του λατινικού βασιλείου της Θεσσαλονίκης από το Θεόδωρο Κομνηνό Δούκα, Δεσπότη της Ηπείρου.

Από τότε το Παλαιόκαστρο άρχισε να διανύει μια εποχή ακμής. Εικάζεται μάλιστα ότι εκεί είχαν εγκατασταθεί οι Μελισσηνοί. Αυτό θα εξηγούσε την ασυνήθιστη ενίσχυση της οχύρωσης και την απότομη ανάπτυξη, αλλά δεν πιστοποιείται από ιστορικές πηγές.

Η άνθιση συνεχίστηκε και τον 14ο αιώνα. Κάπου μεταξύ 1316 με 1320, ο τότε άρχοντας του οίκου των Μελισσηνών Στέφανοs Μελισσηνός - Γαβριηλόπουλος έδωσε το κάστρο και την ευρύτερη περιοχή σαν προίκα στην αδερφή του Άννα Μελισσηνή - Γαβριηλοπουλίνα για το γάμο της με τον πρωτοστράτορα των Καταλανών Οttο de Novel. Οι Καταλανοί εκείνη την εποχή ήταν η ανερχόμενη δύναμη, καθώς από το 1311 είχαν γίνει κύριοι του Δουκάτου των Αθηνών και είχαν επικρατήσει στη Στερεά Ελλάδα και σε μεγάλο μέρος της Θεσσαλίας.

Έτσι από τότε και μέχρι το 1400 περίπου, το Παλαιόκαστρο ήταν Καταλανική κτήση. Τα Λεχώνια και το Καστρί αναφέρονται σε έγγραφα της εποχής σαν Castrum Del Castri Et De Liconia.

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ήρθε το τέλος του οικισμού. Η εξουσία των Καταλανών άρχισε να φθίνει προς το τέλος του 14ου αιώνα. Στις αρχές του 15ου αιώνα, το 1403, οι Βενετοί ήρθαν σε συμφωνία με τον Τούρκο σουλτάνο Μουράτ Β’ και απέκτησαν τα δικαιώματα νομής μιας περιοχής 14 μιλίων γύρω από τα Λεχώνια (μαζί με το κάστρο του Πτελεού απέναντι). Οι Ενετοί δεν φαίνεται να αξιοποίησαν το Παλαιόκαστρο που ίσως από αυτήν την περίοδο άρχισε η εγκατάλειψή του.

Οι Οθωμανοί κατέκτησαν οριστικά (και αναίμακτα) τη Θεσσαλία συμπεριλαμβανομένης της περιοχής των Λεχωνίων το 1423. Δεν αναφέρεται κατοίκηση του Παλαιοκάστρου επί Τουρκοκρατίας, ενώ τα Λεχώνια εξελίχθηκαν σε τουρκοχώρι, το μοναδικό στο Πήλιο. Οι Έλληνες κάτοικοι πρέπει να εγκατέλειψαν το Παλαιόκαστρο λίγο πριν ή λίγο μετά την τουρκική κατάκτηση καθώς εξέλιπε πλέον ο κίνδυνος επιδρομών. Δεν είναι απίθανο να αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν καθώς οι Τούρκοι γενικά δεν επέτρεπαν την κατοίκηση ελληνικών πληθυσμών σε οχυρωμένες τοποθεσίες.

Σημειωτέον ότι κάποιοι μελετητές τοποθετούν στο σημείο την ομηρική Μεθώνη. Η υπόθεση αυτή δεν στοιχειοθετείται από αρχαιολογικά ευρήματα ενώ δεν είναι πλήρως συμβατή με μαρτυρίες αρχαίων γεωγράφων.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το οχυρό αποτελούνταν από διπλά τείχη που ήταν ενισχυμένα με κτιστούς τετράγωνους πύργους, όπου το βόρειο τείχος περιέκλειε τις κατοικίες της πόλης, ενώ το νότιο που ήταν και ψηλότερο είχε καθαρά οχυρωματικό χαρακτήρα.

Σήμερα τα ίχνη αυτού του διπλού τείχους σώζονται σε άσχημη κατάσταση, αφημένα στο έλεος του χρόνου και της φύσης. Από την οχυρωματική κατασκευή το μόνο που ξεχωρίζει είναι ένα τμήμα του πύργου της νότιας πλευράς του κάστρου.

Ελλείψει άλλων πληροφοριών για το κάστρο, παραθέτουμε τη μαρτυρία του Γάλλου περιηγητή Alfred Mezières ο οποίος στο έργο του Mémoire sur le Pélion et l' Ossa (1853 ) περιγράφει έναν οικισμό που προφανώς εκείνη την εποχή (μέσα 19ου αιώνα) διατηρούνταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση:

«Πάνω απ’ το χωριό [τα Λεχώνια] υψώνεται ένας λόφος προστατευμένος από τα βόρεια, την ανατολή και τη δύση από μεγάλους βράχους, που πέφτουν κατακόρυφα, μέσα σε μια χαράδρα βαθιά. Αν και δεν υπάρχει παρά ένα πολύ μικρό οροπέδιο στην κορυφή, το δε έδαφος ακόμα και στα νότια είναι πολύ απόκρημνο, όλο το ανώτερο μέρος αυτού του υψώματος φέρνει ίχνη πολυάριθμων κατοικιών. Τμήματα τειχών, υπόβαθρα, τούβλα συσσωρευμένα, δείχνουν πως εδώ υπήρξε κάποτε μια πόλη κάποιας σπουδαιότητας.
Τα περισσότερα από τα ερείπια αυτά ανάγονται στην εποχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας (bus embire), μερικά ίσως μπορούν να είναι και ρωμαϊκά, κανένα απολύτως δεν είναι αρχαιοελληνικό. Παρ’ όλη τη φυσική οχύρωση που σχηματίζουν οι τρεις πλευρές των απόκρημνων βράχων, στα ενδιάμεσα, που μου φάνηκαν λίγο οχυρωμένα, ύψωσαν τείχη από πέτρες και τούβλα τσιμεντωμένες.
Στη βόρεια πλευρά, ένα τμήμα τείχους καλά διατηρημένο, μου έκανε εντύπωση από την κανονικότητα της κατασκευής του. Αποτελείται από εναλλασσόμενες σειρές τούβλων και λίθων συνδεδεμένων με ένα παχύ στρώμα τσιμέντου. Νόμισα πως αναγνώρισα ρωμαϊκή εργασία. Όλες οι οχυρώσεις της βορινής πλευράς φαίνονται να ανήκουν στην ίδια εποχή. Στη νότια όμως πλευρά δεν υπάρχουν παρά χονδροειδώς κατασκευασμένα τείχη βυζαντινής προέλευσης.
Στη ΒΔ γωνία του οροπεδίου, που στεφανώνει το ύψωμα, παρατήρησα τα ερείπια βυζαντινής εκκλησούλας, της οποίας διασώζεται ο χορός. Ήταν χονδροειδώς διακοσμημένη, αν κρίνει κανείς από τις μικρές κολόνες από γκρίζο μάρμαρο κι από μερικές πέτρες φορτωμένες βάρβαρα ανάγλυφα που βρίσκει κανείς ανάμεσα στα θραύσματα.
Γύρω τριγύρω ήταν σπίτια, που τη θέση τους τη δείχνουν ακόμα σωροί από τούβλα. Από το μέρος που κοιτάζει προς τη θάλασσα, το οποίο είναι και το μόνο που είδα σχεδόν βατό, αν και αρκετά απόκρημνο, η ακρόπολη προασπίζεται από διπλό τείχος, που εκτείνεται κατ’ ευθεία γραμμή από τους προς Ανατολάς βράχους εις τους προς Δυσμάς παρόμοιους.
Από τα δυο αυτά τείχη το βορινό περικλείει τον κατοικήσιμο περίβολο της πόλης, ενώ το νότιο δεν είναι παρά ένα ψηλότερο οχυρό, που έγινε από περίσσεια μέριμνα προστασίας. Ανάμεσα δε στα δυο τείχη εκτείνεται ένα γήπεδο πολύ ανώμαλο και απότομο, που δεν μπορεί να είχε κατοικηθεί και που χρησίμευε αποκλειστικά για την άμυνα. Και το ένα και το άλλο (τείχος) είναι ενισχυμένα με πύργους τετράγωνους, χονδροειδώς χτισμένους, πιθανώς της ίδιας εποχής, δηλαδή της βυζαντινής αυτοκρατορίας.»

Μια γενική παρατήρηση για τα κάστρα του Πηλίου: Στο Πήλιο υπήρχαν πάρα πολλά κάστρα από τα οποία μόνο ελάχιστα ίχνη απομένουν. Αρκετά κάστρα που περιγράφει ο Mezieres τον 19ο αιώνα είναι εξαφανισμένα. Η καταστροφή των κάστρων είναι πολύ μεγαλύτερη σε σχέση με άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στο Παλαιόκαστρο λ.χ. δεν εξηγείται αυτή η ολοκληρωτική ερήμωση για έναν σημαντικό οικισμό που δεν ήταν και τόσο παλιός και δεν υπέστη καμιά μεγάλη καταστροφή (ούτε από τους Τούρκους).

Συνδέω αυτό το ασυνήθιστο φαινόμενο με την ασυνήθιστα ανεπτυγμένη αρχιτεκτονική των χωριών του Πηλίου. Φαίνεται ότι οι φημισμένοι μάστορες του Πηλίου στην προσπάθειά τους να ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες για υλικά (βασικά, επεξεργασμένους λίθους) σε μια μακρά περίοδο οικονομικής άνθισης και οικοδομικού οργασμού, προέβησαν σε ανηλεή λιθολόγηση των κάστρων του Πηλίου. Είναι μια εξήγηση.

Πηγές