Το Σανταμέρι ήταν από τα πιο σπουδαία κάστρα επί Φραγκοκρατίας. Υπήρξε μεγάλη καστροπολιτεία από την οποία, δυστυχώς, σήμερα έχουν απομείνει μόνο κάποια δυσδιάκριτα ερείπια.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το κάστρο είναι κτισμένο στο όρος Σανταμέρι ή Χαντζούρι ή Σκόλλις (αρχαία ονομασία) στα σύνορα Αχαΐας και Ηλείας. Πρόκειται για έναν απόκρημνο και μακρόστενο βράχο με μέγιστο υψόμετρο 955μ , που υψώνεται πάνω από τα σύγχρονα χωριά Σανταμέρι στα δυτικά και Χαραυγή (παλιά, «Χαντζούρι») στα ανατολικά. Ο βράχος δεσπόζει στην ευρύτερη περιοχή, και φαίνεται εντυπωσιακός ακόμα και από την Πάτρα.

Το κάστρο απέκτησε αξία κυρίως λόγω της πολύ ισχυρής του θέσης και της εγγύτητάς του με την Πάτρα. Επιπλέον είχε πολύ καλή ορατότητα προς την πεδιάδα της Ηλείας, προς το Ιόνιο, προς τον Ερύμανθο ανατολικά και μέχρι τον Πατραϊκό κόλπο στα βόρεια.

Ο βράχος είναι σχεδόν απόλυτα ευθυγραμμισμένος στον άξονα Βορρά-Νότου και έχει συνολικό μήκος πάνω από 8 χιλιόμετρα. Το κάστρο Σανταμερίου ήταν στη βόρεια πλευρά αυτού του βράχου, απλωμένο σε ένα μήκος περίπου 800 μέτρων στην κορυφογραμμή ανάμεσα στα χωριά Σανταμέρι και Χαραυγή (βλ. Κάτοψη) και σε μέγιστο υψόμετρο περί τα 750 μέτρα.

Στη νότια απόληξη του βουνού, πάνω από το χωριό Πόρτες και σε απόσταση 5χλμ από το κάστρο Σανταμερίου, υπάρχει ένας άλλος μεσαιωνικός οχυρωμένος οικισμός, γνωστός με την ονομασία «Κάστρο Πορτών» . Παλιότερα, το κάστρο Πορτών θεωρείτο μέρος του κάστρου Σανταμερίου, αλλά πρόκειται για ανεξάρτητη και μεταγενέστερη οχύρωση και επιπλέον σε σχετικά μεγάλη απόσταση (για τα δεδομένα της εποχής και της μορφολογίας του εδάφους). Γι’ αυτό παρουσιάζεται σε ξεχωριστή σελίδα στον Καστρολόγο.

Ενδιάμεσα στο βουνό υπάρχουν διάσπαρτα κατάλοιπα διαφόρων εποχών και απομεινάρια εκκλησιών, ενώ υπάρχουν και αρχαία ευρήματα ενσωματωμένα, συνήθως, σε μεσαιωνικές κατασκευές. (Η ταύτιση του μέρους με αρχαίο πόλισμα είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία που δεν είναι της παρούσης.)

To κάστρο παρά τη σπουδαιότητά του παρέμεινε άγνωστο και ανεξερεύνητο μέχρι σχετικά πρόσφατα, κυρίως λόγω της πολύ δύσκολης προσέγγισης. Τη δεκαετία του 1990 ερευνήθηκε στο πλαίσιο του Morea Project του πανεπιστημίου της Μιννεσότα (περισσότερα παρακάτω). Την ίδια περίοδο, πάνω από το Σανταμέρι έγινε πίστα αιωροπτεριστών και αυτό έγινε αφορμή να κατασκευαστεί με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση δρόμος από το Σανταμέρι που οδηγεί μέχρι την πίστα και να σηματοδοτηθεί το μονοπάτι που από εκεί οδηγεί στο βουνό.

Το Μεσαίωνα η πρόσβαση μάλλον ήταν ανέφικτη από τα δυτικά και πρέπει να γινόταν από τη βόρεια πλευρά του βουνού, όπου ο βράχος είναι σχετικά πιο προσβάσιμος. Ο Antoine Bon που επισκέφτηκε το Σανταμέρι τη δεκαετία του ‘20 πρότεινε προσέγγιση από τα ανατολικά με σημείο εκκίνησης το χωριό Χαραυγή.

Μια τελευταία επισήμανση σχετικά με την τοποθεσία: ένα από τα σοβαρά πλεονεκτήματα του Σανταμερίου, πέρα από τους απόκρημνους βράχους, ήταν η ύπαρξη αρκετών πηγών. Η παράδοση αναφέρει ακόμα και την ύπαρξη μικρής λίμνης! Οι πηγές κάποια στιγμή, μάλλον εξαιτίας σεισμικής δραστηριότητας, στέρεψαν, και αυτό ήταν μια από τις κύριες αιτίες εγκατάλειψης του μεσαιωνικού οικισμού.

Το Όνομα του Κάστρου

To κάστρο λέγεται Σανταμέρι ή, πιο σωστά, Σαντομέρι. Η ονομασία προέρχεται από τον ιδρυτή του, Νικολά Γ’ Σαιντ Ομέρ. Γι’ αυτό λέγεται και «κάστρο Σαιντ Ομέρ». Αναφέρεται και σαν «κάστρο Παλαιολόγων», καθώς για τρεις δεκαετίες τον 15ο αιώνα πέρασε στη δικαιοδοσία του Δεσπότη του Μυστρά. Κάποιοι το ταυτίζουν με το «Στάμηρον» που αναφέρει ο Σφραντζής ως τόπο ταφής της Θεοδώρας Παλαιολόγου, αλλά μάλλον αυτό δεν είναι σωστό. Η ταύτιση με το κάστρο Πορτών όπως προαναφέρθηκε είναι λανθασμένη καθώς πρόκειται για άλλο κάστρο, νοτιότερα, πάνω στο ίδιο βουνό.

Σε ενετικούς καταλόγους αναφέρεται με το όνομα «Εντρόλκαμο».

Παρόλο που η απόδοση της ονομασίας στον Σαιν Ομέρ μοιάζει προφανής, το πρόβλημα είναι ότι μόνο η Γαλλική έκδοση του Χρονικού του Μορέως τον αναφέρει ως ιδρυτή. Δεδομένου ότι το Γαλλικό χρονικό τείνει να μεγαλοποιεί το έργο των Γάλλων ευγενών, δεν θεωρείται πολύ αξιόπιστο και κατά καιρούς έχουν προταθεί άλλες ετυμολογίες: από το Santa Maria (από την εκκλησία της Παναγίας) από το σλαβικό οικογενειακό επίθετο Σαντομίρ (επειδή ίσως προϋπήρχε από τον 6ο αι. Σλάβικος οικισμός) ακόμα και από το Sanctο Homero (από τον αρχαίο ποιητή Όμηρο) ή από το S. Damieri.

Όλες αυτές οι εκδοχές δείχνουν λιγότερο πιθανές από την θεωρία προέλευσης από τον Σαιν Ομέρ. Άλλωστε η ονομασία Σαντομέρι εμφανίζεται για πρώτη φορά από διάφορες πηγές τον 14ο αιώνα.

Ιστορία

Σύμφωνα με τη Γαλλική έκδοση του «Χρονικού του Μορέως», το κάστρο ιδρύθηκε to 1311 από τον Νικόλαο Γ’ Σαιντ Ομέρ (Nicola ΙΙΙ de Saint Omer), βαρώνο της Θήβας. O Σαιντ Ομέρ ήταν από τις κυρίαρχες φυσιογνωμίες της Φραγκοκρατίας στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα.

Ήταν ηγεμόνας της μισής βαρωνείας της Θήβας, του ενός τρίτου της βαρωνείας της Άκοβας και επιπλέον Μαρεσάλης (στρατάρχης) και δυο φορές Βάιλος του Πριγκιπάτου της Αχαΐας. Η έδρα του ήταν η Θήβα, όπου ακόμα υπάρχει ο πύργος των Σανταμέρ, ό,τι απέμεινε από το κάστρο που έχτισε ο πατέρας του Νικόλαος Β’ Σαιντ Ομέρ.

Το 1311 ήταν ορόσημο στην ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι καθώς τότε έγινε η μάχη του Αλμυρού (ή του Κηφισού) όταν οι μισθοφόροι της Καταλανικής Εταιρείας νίκησαν τους υπόλοιπους Φράγκους και κυριάρχησαν στη Στερεά Ελλάδα. Μετά από αυτό το γεγονός, ο Σαιντ Ομέρ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Θήβα και εγκαταστάθηκε στο Σανταμέρι, όπου πιθανόν να προϋπήρχε κάποιος οικισμός.

Ο Σαιν Ομέρ πέθανε λίγο μετά, το 1314 και το κάστρο πέρασε απευθείας στη δικαιοδοσία του Πριγκιπάτου.

Το 1354 το Σανταμέρι συγκαταλέγεται στις κτήσεις του Φλωρεντινού Niccolò Acciaioli . Ο Ατσαγιόλι απέκτησε το κάστρο (όπως και άλλα κάστρα) σαν ανταμοιβή για το ρόλο του στη διαδοχή του πριγκιπάτου, αλλά δεν εγκαταστάθηκε ποτέ εκεί.

Το Αραγωνέζικο «Χρονικό του Μορέως» αναφέρει μια μεγάλη μάχη στο Σανταμέρι το 1364 μεταξύ των Φράγκων και των Βυζαντινών του Δεσποτάτου του Μυστρά. Οι Έλληνες ηττήθηκαν χάνοντας 1500 άντρες.

Το 1377, το Σανταμέρι συγκαταλέγεται στα φέουδα που ανήκαν στην Μαρία των Βουρβόνων (χήρα του πρίγκιπα της Αχαΐας Ρομπέρτο του Τάραντα) ενώ το 1391 ήταν στη λίστα των τιμαρίων που είχαν αναγνωριστεί σαν ιδιοκτησία του Πρίγκιπα Αμαντέο της Σαβοΐας. Την περίοδο αυτή κατοικούσαν στο Σανταμέρι 500 οικογένειες που σημαίνει ότι ήταν η μεγαλύτερη καστροπολιτεία της Πελοποννήσου. Τα άλλα μεγάλα κάστρα της εποχής όπως η Γλαρέντσα, η Καλαμάτα, η Ανδρούσα, είχαν το πολύ 300 οικογένειες.

Οι Φράγκοι έχασαν το κάστρο όταν οι Δεσπότες του Μυστρά, οι Παλαιολόγοι, επικράτησαν σιγά-σιγά σχεδόν σε όλη την Πελοπόννησο.

Το κάστρο δόθηκε ειρηνικά το 1428 σαν προίκα στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, τον μετέπειτα τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα, όταν παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Τόκκο (κόρη του κόμη της Κεφαλληνίας Leonardo Tocco, ο οποίος είχε το προηγούμενο διάστημα κυριαρχήσει στη Δυτική Ελλάδα και τη ΒΔ Πελοπόννησο).

Η Θεοδώρα πέθανε πάνω στη γέννα το 1429 και, κατά μία εκδοχή, ο τάφος της ήταν αρχικά στο Σανταμέρι, ενώ πολλά χρόνια αργότερα τα οστά της μεταφέρθηκαν στον Μυστρά.

Οι Τούρκοι πήραν το κάστρο το 1460. Οι υπερασπιστές του συνθηκολόγησαν και παρέδωσαν το κάστρο αμαχητί, όμως ο επικεφαλής των Οθωμανών, ο περιβόητος Ζαγανός πασάς, δεν τήρησε τη συμφωνία που είχε γίνει, και οι κάτοικοι είτε σφαγιάστηκαν είτε πουλήθηκαν σαν σκλάβοι.

Το 1463 για ένα σύντομο διάστημα το Σανταμέρι το πήραν οι Ενετοί, αλλά σύντομα επανήλθαν οι Τούρκοι.

Στις αρχές της Τουρκοκρατίας, το Σανταμέρι παρέμεινε μια σημαντική πόλη, αν και όχι τόσο μεγάλη όσο τον 14ο αιώνα

Την περίοδο της Β’ Ενετοκρατίας (1689-1715) το κάστρο έγινε ενετική κτήση, όπως ολόκληρη η Πελοπόννησος. Οι απογραφές των Ενετών καταγράφουν πληθυσμό 100 περίπου κατοίκων.

Είναι άγνωστο πότε ακριβώς εγκαταλείφθηκε το Σανταμέρι. Πιθανότατα αυτό να έγινε τον 18ο αιώνα, όταν δημιουργήθηκε το σύγχρονο ομώνυμο χωριό στους δυτικούς πρόποδες του βουνού. Μια από τις αιτίες εγκατάλειψης πιθανολογείται ότι ήταν το γεγονός ότι στέρεψαν ξαφνικά οι πηγές μετά από σεισμό. Πιστεύουμε πάντως ότι η αιτία ήταν πιο απλή και ισχύει για τα περισσότερα μεσαιωνικά κάστρα που ήταν σε δυσπρόσιτα σημεία σε ολόκληρη την Ελλάδα: όταν με το τέλος του Μεσαίωνα περιορίστηκαν οι εξωτερικές απειλές και οι ένοπλες συγκρούσεις, ο πληθυσμός δεν είχε κανένα λόγο να μένει στα κατσάβραχα και μετακινήθηκε σε πιο πεδινές περιοχές, όπου η ζωή ήταν πολύ πιο εύκολη.

Τον 19ο αιώνα, τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, το κάστρο χρησιμοποιήθηκε ξανά για μερικά χρόνια, όταν βρήκαν εκεί καταφύγιο «χιλιάδες ελληνικές οικογένειες για να γλυτώσουν από τους Τούρκους» (σύμφωνα με τον Σκωτσέζο ιστορικό William Mure, 1841).

Το Σανταμέρι απετέλεσε αντικείμενο έρευνας τη δεκαετία του 1990 του προγράμματος Morea Project ή MARWP (Minnesota Archaeological Researches in the Western Peloponnese) με επικεφαλής τον καθηγητή Frederic Cooper του Πανεπιστημίου της Μινεσότα των ΗΠΑ.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο μεσαιωνικός οικισμός του Σνταμερίου βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του βράχου. Αρχίζει στη θέση «Μαγειριό» και εκτείνεται στην κορυφογραμμή για περίπου 600 μέτρα, ανάμεσα στα χωριά Σανταμέρι και Χαραυγή. Λίγο πριν τον οικισμό περί τα 175 μέτρα προς βορρά υπάρχουν ίχνη τείχους πρόχειρα κατασκευασμένου με μεγάλους ογκόλιθους.

Ανάμεσα στο τείχος και τον οικισμό υπάρχει ένα πλάτωμα με την ονομασία «Λίμνες» που σύμφωνα με την προφορική παράδοση κάποτε ήταν μικρή λίμνη.

Περί τα 200 μέτρα νοτιότερα από το τέλος του οικισμού, σε μια κορυφή ύψους 751 μέτρων είναι η ακρόπολη του κάστρου. Από το σημείο αυτό η πρόσβαση στις πιο νότιες κορυφές του βουνού είναι πολύ δύσκολη.

Η επόμενη κορυφή προς νότο λέγεται «Kακοχτένι» και δεν είχε σχέση με το κάστρο, αλλά εκεί γύρω είναι το μοναδικό σημείο με ίχνη χρήσης από την αρχαιότητα. Το μέρος αυτό δεν προσφερόταν για φιλοξενία πληθυσμού και μάλλον το μόνο που υπήρχε εκεί ήταν ένα μικρό ελληνιστικό φρούριο.

Νοτιοανατολικά από την κορυφή Κακοχτένι υπάρχει μια σπηλιά με παρεκκλήσι ή ασκηταριό αφιερωμένο στην Παναγία με υστεροβυζαντινές τοιχογραφίες.

Η ψηλότερη κορυφή του Σανταμερίου, γνωστή ως «Ψηλή Κορφή» ή «Παλαιομονάστηρο» υψώνεται λίγο πιο νότια στα 955 μέτρα. Εδώ υπάρχουν κάποια σκόρπια ερείπια που λόγω ονόματος αποδίδονται σε άγνωστο μεσαιωνικό μοναστήρι.

Για να ξαναγυρίσουμε στο κυρίως κάστρο: καταλαμβάνει μια έκταση 800✖200 μέτρα. Αποτελείται από την ακρόπολη, την Άνω πόλη και την Κάτω πόλη. Η ακρόπολη είναι ένα πολύ μικρό πλάτωμα 30✖40μ σε μια κορυφή. Ήταν καθαρά στρατιωτική θέση, κάτι σαν ακρόπυργος και όχι κατοικία. Περιβαλλόταν από τείχος που έχει καταρρεύσει εντελώς αλλά οι λιθοσωροί που έχουν απομείνει κάνουν ευδιάκριτα τα όρια του. Η μόνη κατασκευή στην ακρόπολη είναι μια δεξαμενή 9.00✖9.50 από την οποία σώζονται μόνο τα θεμέλια σε βάθος 2.5 μέτρα.

Ο Antoine Bon θεώρησε ότι το κάστρο του Σαιντ Ομέρ ήταν όλο κι όλο αυτή η μικροσκοπική ακρόπολη και εκφράζει την απογοήτευσή και τη δυσπιστία του για το αν εδώ ήταν το ξακουστό Σανταμέρι.

Στη μέση, ανάμεσα στην ακρόπολη και τον κυρίως οικισμό, στην τοποθεσία «Παλατάκι», υπάρχουν τα θεμέλια ενός οικοδομήματος 9✖9μ με πάχος τοίχων 0.9 μέτρα. Λόγω ονόματος εικάζεται ότι ίσως εδώ ήταν η κατοικία του άρχοντα του κάστρου, αλλά μάλλον πρόκειται για απλό πύργο.

Ο πυρήνας του οικισμού περιλαμβάνει 140 σπίτια σε μήκος 330 μέτρα. Υπάρχει υποψία τείχους στην βορειοανατολική του πλευρά. Τα σπίτια είναι ορθογώνια και έχουν μια περίεργη ομοιομορφία ως προς το σχήμα (είναι όλα ορθογώνια), τις διαστάσεις (5✖10 ή 5✖15μ) και τον προσανατολισμό.

Η Άνω Πόλη ήταν πιο πυκνοκατοικημένη και εδώ τα σπίτια έχουν και αυλές.

Στον οικισμό έχουν εντοπισθεί μόνο δύο εκκλησίες, στο βόρειο και στο νότιο άκρο. Πιθανότατα υπήρχαν και άλλες. Και οι δύο ήταν μικρές χωρίς διαφορά μεγέθους από τα υπόλοιπα σπίτια. Ξεχωρίζουν μόνο από το προεξέχον ιερό (μιλάμε πάντα για ερείπια σε χαμηλό ύψος). Το ένα από τα δύο εκκλησάκια είναι γνωστό σαν Λάκκα Παναγιά και λειτουργεί τον δεκαπενταύγουστο συγκεντρώνοντας πολλούς πιστούς από τα γύρω χωριά.

Τέλος, σχετικά με την υπάρχουσα κατάσταση, αντιγράφω σχόλιο που έγινε από τον κ. Κωνσταντίνο Μανιά:
«Ο υψηλότερος οχυρωματικός του περίβολος διατηρείται σε κατάσταση που τον καθιστά ορατό. Υπάρχουν ερείπια κιστέρνας και μάλλον λαθρανασκαφής. Επίσης είναι το μοναδικό πλάτωμα με γκρεμούς περιμετρικά. Κάτω από το οχυρό αυτό χώρο υπάρχουν ερείπια οικισμού και εκκλησίας. … Επίσης καλή δουλειά έχει κάνει η ερευνητική ομάδα Αμερικάνων του Morea Project (έχουν εκδώσει και βιβλίο από τις εκδόσεις Μέλισσα όπου υπάρχει και το σχεδιάγραμμα του μεσαιωνικού οικισμού). Ανεβαίνοντας διέκρινα και το κοίλο του ιερού μιας εκκλησίας.»

Θρύλοι και Παραδόσεις

Με το κάστρο του Σανταμερίου είναι συνδεδεμένος ο θρύλος της «Νεραϊδομάνας»: κοντολογίς, ήταν δύο νεράιδες, αδερφές, η μία άσχημη και η άλλη όμορφη. Όταν πέθανε ο πατέρας τους, η όμορφη πήρε το Χλεμούτσι και η άσχημη το Σανταμέρι. Η όμορφη δεν είχε παιδιά και πήρε την όμορφη μικρή κόρη της άσχημης. Όταν η άσχημη νεράιδα πήγε να δει την κόρη της στο Χλεμούτσι, βρήκε το κάστρο θεόκλειστο και έκλαιγε και οδυρόταν έξω από τα τείχη.

Ο θρύλος διασώζεται από τον Νικόλαο Πολίτη στο έργο, «ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, ΜΕΛΕΤΑΙ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΛΑΟΥ», 1904.

Το θρύλο αφηγείται με γλαφυρό τρόπο και ο Ανδρέας Καρκαβίτσας στο διήγημα« Η Μάνα» (από τη συλλογή «Παλιές Αγάπες») το οποίο μπορείτε να βρείτε ολόκληρο στη Βικιθήκη.

Πηγές