Κατάλοιπα μεσαιωνικού πύργου και μεσαιωνικής οχύρωσης στο ύψωμα Προφήτη Ηλία, στο ψηλότερο σημείο του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Φιγαλείας, βόρεια από το σύγχρονο χωριό Φιγαλεία και νοτιοδυτικά από το χωριό Περιβόλια (το οποίο βρίσκεται πιο κοντά).

Το κάστρο ταυτίζεται με το γνωστό από τις πηγές φράγκικο Κάστρο της Πολίτσας στον Δρόγγο των Σκορτών.

Το παλιό όνομα του σύγχρονου χωριού Φιγαλεία ήταν Παύλιτσα και για τους Φράγκους Πόλιτσα. Υπάρχει και χωριό Νέα Φιγαλεία, που είναι πιο δυτικά, σχετικά μακριά από την αρχαία Φιγάλεια.

Το μέρος βρίσκεται στο νομό της Ηλείας, δίπλα στο ποτάμι Νέδα, στα σύνορα με τη Μεσσηνία. Σημειωτέον ότι η αρχαία πόλη αναφέρεται συνήθως ως Φιγάλεια και όχι Φιγαλεία που είναι η σημερινή ονομασία (και τα δύο σωστά). Επίσης, ανεξάρτητα από τις σύγχρονες ταξινομήσεις σε γεωγραφικά διαμερίσματα, η αρχαία Φιγάλεια θεωρείται Αρκαδική πόλη, που ανήκε στην Παρασσία χώρα (που ήταν η καρδιά της αρχαίας Αρκαδίας με κέντρο τη Λυκόσουρα).

Ιστορία

Η αρχαία Φιγάλεια ήταν μεγάλη και σημαντική πόλη. Στα μέσα του 7ου π.Χ. αιώνα κατελήφθη από τους Σπαρτιάτες, αλλά οι Φιγαλείς κατάφεραν να την πάρουν πίσω. Στην Ελληνιστική περίοδο έγινε μέλος της Αιτωλικής και αργότερα της Αχαϊκής Συμπολιτείας.

Η θέα της πόλης με το ισχυρό τείχος και τα ιερά της είχε προκαλέσει μεγάλη εντύπωση στον Παυσανία. Ο περιηγητής περιγράφοντας το χώρο της αρχαίας Φιγαλείας αναπαριστά με ακρίβεια το χώρο όπως περίπου είναι σήμερα.

Οι κάτοικοι της πόλης, είχαν τον έλεγχο του Ιερού του Απόλλωνος στην περιοχή των Βασσών, σε απόσταση περί τα 7 χλμ ανατολικά της πόλης τους, και προς τιμήν του θεού ανήγειραν ένα πολύ γνωστό μνημείο, τον ναό του Επικουρίου Απόλλωνος που σήμερα συγκαταλέγεται στα Μνημεία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.

Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή η Φιγάλεια παρήκμασε, αλλά συνέχισε να κατοικείται. Αυτό συνεχίστηκε και κατά την Πρώιμη Βυζαντινή εποχή, αφού συμπεριλαμβάνεται στον Συνέκδημο του Ιεροκλέους (έργο του 535 περίπου, όπου καταγράφονται όλα τα πολίσματα της Βυζαντινής επικράτειας).

Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν την πόλη ως Φιγάλεια ή Φιαλία ή Φιάλεια και τους κατοίκους ως Φιγαλείς. Κατά τους επόμενους αιώνες η πόλη αναφέρεται ως Φιγάλ(ε)ια από το λεξικογράφο Ησύχιο (5ος αι. μ.Χ.) και ως Φιγαλέα ή Φιάλεια από τον Στέφανο Βυζάντιο (5ος αι. μ.Χ.). Σε επιγραφή των πρώτων χριστιανικών χρόνων, το εθνικό όνομα αναγράφεται ως Φιαληες και σε κατάλογο των επισκοπών των πόλεων που υπάγονται στη μητρόπολη Κορίνθου η πόλη μνημονεύεται ως Φιαλία ενώ στη Σούδα (10ος αι,) ως Φιγάλεια.
Στην αραγωνική παραλλαγή του Χρονικού του Μορέως, το τοπωνύμιο απαντά ως Poliça,
Στον κατάλογο των κάστρων της Πελοποννήσου του 1467 σημειώνεται ως κατεστραμμένο και με το όνομα Spoliza. Το κάστρο αυτό αναγράφεται μετά το Gardizi (το διπλανό χωριό που λεγόταν Γάρδιτσα και σήμερα Περιβόλια). Στον χάρτη του Battista Agnese του 16ου αι. η θέση αναγράφεται επίσης ως Spolica. Τέλος σε έγγραφα της περιόδου της Ενετοκρατίας, το μέρος αναφέρεται ως Paulizza.

Προφανώς η ονομασία Poliça προέρχεται από την Παύλιτσα, απ΄ όπου η απόδοση ως Paulizza - Polizza - Spoliza. Δεν γνωρίζουμε όμως πότε και πώς έγινε η μετονομασία της Φιγάλειας σε Παύλιτσα και Paulizza, όμως το όνομα, η απουσία από τις ιστορικές πηγές και η θέση (στα Σκορτά) δημιουργούν σοβαρές υποψίες για σλαβική φάση της πόλης κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή.

Κατά τη Φραγκοκρατία οι αναφορές των πηγών στην περιοχή είναι συχνότερες. Στην αραγωνική παραλλαγή του Χρονικού του Μορέως αναφέρεται ότι ο πρίγκιπας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος (1245-1278), παραχώρησε ως φέουδο στον Τούρκο μισθοφόρο Μελίκ την Poliça και το Simico, ανταμείβοντάς τον για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει στους Φράγκους.
Ο Μελίκ (ή Μελίκιος) ήταν αρχηγός μονάδας 1500 Τούρκων μισθοφόρων στην υπηρεσία των Βυζαντινών. Ήρθαν στον Μοριά το 1263 με τον σεβαστοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο (αδερφό του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄) ο οποίος είχε σταλεί για να αντιμετωπίσει τους Φράγκους που επιτίθεντο με σκοπό να πάρουν πίσω τα κάστρα και τα εδάφη που έχασαν μετά τη μάχη της Πελαγονίας. Οι Βυζαντινοί νικήθηκαν στις μάχες της Πρινίτζας και της Μεσισκλής. Επιπλέον δεν πλήρωσαν τους Τούρκους μισθοφόρους οι οποίοι προσέγγισαν τους Φράγκους και εν τέλει άλλαξαν στρατόπεδο. Το αποτέλεσμα ήταν η μεγάλη ήττα των Βυζαντινών στη μάχη του Μακρυπλαγίου. Η συμβολή του Μελίκ ήταν αποφασιστικής σημασίας. Τα γεγονότα αυτά τα εξιστορεί με αρκετές λεπτομέρειες και το ελληνικό Χρονικόν του Μορέως.
Οι Τούρκοι μισθοφόροι μετά την πληρωμή τους από τους Φράγκους έφυγαν, εκτός από μερικούς που βαπτίσθηκαν χριστιανοί, χρίσθηκαν ιππότες, πήραν φέουδα και παντρεύτηκαν. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνεται και ο Μελίκ, τον οποίο ο πρίγκιπας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος πάντρεψε με την φράγκισσα χήρα του φεουδάρχη της Poliça και του Simico (Σαμικού).

Μετά από αυτά τα γεγονότα δεν ξέρουμε περισσότερα για την τύχη της Παύλιτσας και του κάστρου της. Όπως ειπώθηκε, το 1467 το κάστρο ήταν πια κατεστραμμένο, αλλά πρέπει να ήταν για μεγάλο διάστημα ενεργό κατά τον προηγούμενο αιώνα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η αρχαία πόλη απλώνεται σε ένα μεγάλο οροπέδιο για περίπου 4 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Αυτή η έκταση αφορά όλη την επικράτεια, μαζί με το κομμάτι που φτάνει μέχρι τον Επικούριο Απόλλωνα. Από αυτήν την έκταση, το 1 τετρ, χιλιόμετρο (1000 στρέμματα) είναι η τειχισμένη αρχαία πόλη, με περίμετρο τειχών σχεδόν 4 χιλιόμετρα (!) που σώζονται σε μεγάλο βαθμό. Πρόκειται πραγματικά για επιβλητική και εντυπωσιακή οχύρωση, χτισμένη τον 5ο αι. π.Χ. με τμήματα που ξαναχτίστηκαν τον 4ο π.Χ.

Το μεσαιωνικό τμήμα της οχύρωσης είναι στην κορυφή του Προφήτη Ηλία και καταλαμβάνει ένα μικρό μόνο μέρος από την αχανή έκταση της αρχαίας Φιγάλειας, μόλις 2.2 στρέμματα. Πρόκειται για περίβολο με ελλειπτικό περίγραμμα περιμέτρου 200μ., με έναν κυκλικό πύργο στο δυτικό άκρο. Αποτελείται από ακανόνιστους λίθους μικρού και μεγάλου μεγέθους χωρίς συνδετικό υλικό με πάχος περίπου 2 μέτρα. Το δομικό υλικό προέρχεται από λίθους του αρχαίου τείχους σε δεύτερη χρήση.
Το μεγαλύτερο μέρος του τείχους έχει καταπέσει και σε αρκετά σημεία έχει σκεπαστεί από την πυκνή βλάστηση. Καλύτερα σωζόμενο είναι το τείχος της νότιας πλευράς.
Στη δυτική γωνία του ελλειψοειδούς τείχους βρίσκεται ο κεντρικός πύργος που είναι ένα κυκλικό οικοδόμημα που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο (720 μέτρα), με διάμετρο 5 μέτρων. Έχει χτιστεί πάνω στα θεμέλια αρχαίου κυκλικού πύργου με μεταγενέστερο συμπλήρωμα ημιλαξευτών λίθων από πάνω, με σωζόμενο ύψος που δεν ξεπερνάει σήμερα τα δύο μέτρα. Στο μέσο του πύργου υπάρχει και το χαρακτηριστικό κολωνάκι της Γ.Υ.Σ.

Στον χώρο εντός του τείχους υπάρχουν λιθοσωροί από ερείπια κτισμάτων, αλλά και το προσφάτως ανακαινισμένο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, από το οποίο έλαβε ο λόφος το όνομα του. Το εκκλησάκι έχει χτιστεί στη θέση του Ιερού της Αρτέμιδος Σωτήρας.

To τείχος της ακρόπολης είναι σίγουρα μεσαιωνική προσθήκη, αλλά δεν γνωρίζουμε ακριβώς σε ποια εποχή ανήκει.
Δεν είμαστε βέβαιοι λοιπόν αν η ακρόπολη ανακατασκευάστηκε κατά τη φράγκικη ή πιο πριν κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, αλλά είμαστε βέβαιοι ότι ο χώρος χρησιμοποιήθηκε κατά την Τουρκοκρατία, καθώς έχουμε τη μαρτυρία του Γάλλου περιηγητή Gell που σημειώνει ότι ο Τούρκος αγάς της περιοχής είχε το κονάκι του ανάμεσα στα ερείπια της Paulitza.

Στο παρακάτω σχέδιο του Αμφιτρείδη φαίνεται η σχέση της ακρόπολης και της μεσαιωνικής οχύρωσης σε σχέση με τη συνολική οχύρωση τς αρχαίας Φιγαλείας.

Πηγές