Στα ανατολικά του χωριού Μάρπησσα της Πάρου υψώνεται ο κωνικός λόφος του Κεφάλου (ή του Αγίου Αντωνίου), στην κορυφή του οποίου βρίσκεται και το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου (16ος αι.) με ξυλόγλυπτο τέμπλο και εικόνες μεγάλης αξίας.

Στο λόφο αυτόν υπήρχε μια μικρή μεσαιωνική πολιτεία και ένα βενετσιάνικο κάστρο που εξελίχθηκε σε διοικητικό κέντρο του νησιού και τελευταίο οχυρό αντίστασης στην τελική επιδρομή των Τούρκων.

O Κέφαλος υπήρξε ένα τυπικό καστέλι του Αιγαίου. Στην κορυφή του λόφου υπήρχε η Καθολική εκκλησία και η κατοικία του άρχοντα. Δυστυχώς από την καστροπολιτεία και την οχύρωσή της διασώζονται μόνο λίγα ερείπια διάσπαρτα στο λόφο. Κατά τα άλλα, η ανάβαση από την Μάρπησσα στο μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου (περίπου μισή ώρα) είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πεζοπορίες που προσφέρει η Πάρος.

Ιστορία

Η Ενετοκρατία στην Πάρο άρχισε το 1207, όταν έγινε μέρος του Δουκάτου της Νάξου υπό τον Μάρκο Σανούδο.Το 1361, το Δουκάτο της Νάξου πέρασε στον σφετεριστή Φραγκίσκο Κρίσπο, ο οποίος για να εδραιώσει τη θέση του παραχώρησε την πλούσια (λόγω μαρμάρων) Πάρο στη Μαρία Σανούδου (απόγονο της δυναστείας των Σανούδων) με τον όρο να παντρευτεί τον Γάλλο ευγενή Γκασπάρ Σομμαρίπα, γόνο οικογένειας ευγενών ορμώμενης από το Languedoc της Γαλλίας. Το ιταλικό Sommaripa ήταν παραφθορά του Γαλλικού τίτλου de Sommerive.

Έτσι οι Σομμαρίπα έγιναν κύριοι της Πάρου μέχρι το 1517 περίπου όντας ουσιαστικά ανεξάρτητοι από τον Δούκα της Νάξου, αλλά πάντα υπό την επικυριαρχία της Βενετίας.

Οι Ενετοί έχτισαν το πρώτο τους κάστρο στην Παροικιά περί το 1260. Το κάστρο της Νάουσας κατασκευάστηκε λίγο αργότερα, στο τέλος του 13ου ή στις αρχές του 14ου αιώνα. Την ίδια περίοδο πρέπει να δημιουργήθηκε και η πρώτη οχύρωση στην κορυφή του Κεφάλου.

Το κάστρο στον Κέφαλο ήταν το τρίτο σημαντικό κάστρο στο νησί και υπήρχε ήδη σαν οχυρή θέση όταν ο Φλωρεντίνος μοναχός Christophoro Buondelmonti επισκέφτηκε τις Κυκλάδες την περίοδο 1415-1420. Η ύπαρξη του κάστρου στις αρχές του 15ου αιώνα πιστοποιείται και από επιγραφή σε παρεκκλήσι (chappel I της κάτοψης) που μνημονεύει τα ονόματα των ιδρυτών και το 1410 σαν έτος ίδρυσης.

Ανεξάρτητα από αυτές τις συγκεκριμένες πληροφορίες, διάφορες ενδείξεις (κυρίως κεραμεικά ευρήματα) τοποθετούν την ύπαρξη της κεντρικής οχύρωσης ήδη στα τέλη του 13ου αιώνα και της εξωτερικής οχύρωσης κάπου στο τέλος του 15ου αιώνα, όταν ηγέτης της Πάρου ήταν ο Νικολό Σoμμαρίπα (Nicolο I Sommaripa).

Οι Σομμαρίπα ήταν άξιοι ηγεμόνες, αλλά δεν μπόρεσαν να προστατέψουν πάντα τους κατοίκους του νησιού από επιθέσεις κουρσάρων, κυρίως Τούρκων. Η Νάουσα μάλιστα είχε μετατραπεί σε ορμητήριο των πειρατών οι οποίοι λυμαίνονταν όχι μόνο τις γύρω θάλασσες αλλά και την ίδια την Πάρο. Ο Νικολό Σομμαρίπα, ο οποίος ηγεμόνευσε την περίοδο 1462 έως 1505, επειδή προφανώς δυσκολευόταν να αντιμετωπίσει τις ληστρικές επιδρομές, αποφάσισε να μεταφέρει το διοικητικό του κέντρο στο κάστρο του Κέφαλου περί το τέλος του 15ου αιώνα.

Μετά το θάνατο του Νικολό το 1505, τον διαδέχθηκε η κόρη του Φιορέντζα η οποία ήταν άτεκνη και η εξουσία πέρασε τελικά στους Vernier, την οικογένεια του συζύγου της. Μετά από μια ταραχώδη περίοδο διεκδικήσεων της κυριότητας του νησιού στην οποία ενεπλάκησαν μεταξύ άλλων οι Δούκες της Νάξου και η Κυβέρνηση της Βενετίας, Βαρώνος στο νησί έγινε το 1531 ο Μπερνάρντο Σαγκρέδο (Bernardo Sagredo, γαμπρός των Vernier).

O Σαγκρέδο δεν χάρηκε για πολλά χρόνια τη θέση του. Το 1537 ο Τούρκος αρχιπειρατής και Καπουδάν πασάς (αρχιναύαρχος του στόλου) Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα επέδραμε στο Αιγαίο. Κατέλαβε και την Πάρο, αλλά ο Σαγκρέδο κατόρθωσε να αντισταθεί με επιτυχία για αρκετές μέρες στο κάστρο του Κεφάλου. Τελικά ελλείψει πολεμοφοδίων αναγκάστηκε να έρθει σε συμφωνία με τον Μπαρμπαρόσα και παρέδωσε το κάστρο. Απελευθερώθηκε αργότερα καθώς εξαγόρασε την ελευθερία του με τη βοήθεια φίλων του.

Ο πληθυσμός του νησιού ήταν τότε περίπου 6000. Ο Μπαρμπαρόσα κατά τη συνήθη πρακτική εκείνων των επιδρομών, έσφαξε τους γεροντότερους, πήρε τους άντρες για κωπηλάτες στις γαλέρες, τις κοπέλες στα σκλαβοπάζαρα και τα αγόρια για γενίτσαρους. Το κάστρο ερήμωσε και δεν ξανακατοικήθηκε.

Το 1580 στο λόφο κτίστηκε το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου, κατά την κατασκευή του οποίου καταστράφηκε ό,τι είχε απομείνει από το επάνω κάστρο. Το μοναστήρι πάντως άρχισε να λειτουργεί το 1642.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Στο κάστρο υπήρχε ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό τείχος κατασκευασμένα σε δύο διαφορετικές περιόδους που χώριζαν το κάστρο σε δύο επίπεδα: άνω και κάτω.

Το ανώτερο επίπεδο, που περικλειόταν από το εσωτερικό τείχος, έχει αλλάξει τελείως με την κατασκευή του μοναστηριού και έχουν απομείνει ελάχιστα ίχνη του κάστρου σε αυτό το επίπεδο.

Στο κάστρο διακρίνονται δύο κατασκευαστικές φάσεις πριν την κατασκευή του μοναστηριού: Η πρώτη φάση αφορούσε την κατασκευή του ανωτέρου επιπέδου που περικλειόταν από το εσωτερικό τείχος πάχους 1,20μ και με περίμετρο 320μ καλύπτοντας μια έκταση 6400 τ.μ. Το μεγαλύτερο σωζόμενο ύψος είναι 9μ στην ΒΑ πλευρά.

Μέρος του εσωτερικού τείχους προστάτευε ένα πλάτωμα στο ανώτατο σημείο έκτασης 2300 τ.μ. εκεί όπου σήμερα είναι το μοναστήρι και παλιότερα ήταν ο Καθολικός καθεδρικός ναός και το «παλάτι».

Το εξωτερικό τείχος με πάχος 1.5 μ και μήκος 383 μ κατασκευάστηκε σε μια δεύτερη οικοδομική φάση και περιέκλειε μια έκταση 28.400 τ.μ. Στο εξωτερικό τείχος υπήρχαν δύο πύλες, με αυτή στη νότια πλευρά να είναι η κυρία ενώ υπήρχε και μία στη δυτική πλευρά.

Αυτή η εξωτερική οχύρωση θεωρείται ότι κατασκευάστηκε από το Νικολό Σομμαρίπα στο τέλος του 15ου αιώνα. Με το εξωτερικό τμήμα, η συνολική έκταση του κάστρου έφτασε τα 35,000 τ.μ.

Αναφέρεται η ύπαρξη κατοικιών καθ’ όλο το μήκος των εσωτερικών και εξωτερικών τειχών, ενώ τα ερείπια εννιά εκκλησιών χωρίζουν τον οικισμό σε 6 γειτονιές (τρεις από τις εκκλησίες ήταν «δίδυμες») . Ένα παλιό βενετσιάνικο (μάλλον) μονοπάτι που οδηγεί στο μοναστήρι διατρέχει όλο το κάστρο. Διακρίνονται σε όλες τις γειτονιές τα λιγοστά ερείπια των εκκλησιών που περιστοιχίζονται από δυσδιάκριτα ερείπια των κατοικιών.

Στο κάστρο έχουν εντοπισθεί τρεις υδατοδεξαμενές. Η μεγαλύτερη από αυτές (27.5 τμ) βρίσκεται στο ανώτερο επίπεδο, βόρεια από το μοναστήρι και χρησίμευε για εφοδιασμό με νερό της ακρόπολης και της αρχοντικής κατοικίας. Είναι πολύ πιθανό να ήταν το υπόγειο ενός πύργου -του ακρόπυργου του κάστρου. Το εσωτερικό της δεξαμενής είναι σοβαντισμένο και σε καλή κατάσταση. Χρησιμοποιείτε ακόμα και σήμερα σαν αποθηκευτικός χώρος.

Τόσο το εσωτερικό όσο και το εξωτερικό τείχος διέθεταν και πύργους. Από τους πύργους το μόνο που είναι ορατό σήμερα είναι ο νότιος τοίχος του πύργου που προστάτευε την είσοδο στο παλάτι. Είναι το κομμάτι ύψους 9 μέτρων που προαναφέρθηκε.

Σημερινή Κατάσταση

Το κάστρο είναι κατεστραμμένο. Ανάμεσα στις πέτρες διακρίνονται κυρίως τα ερείπια μερικών εκκλησιών και λίγα απομεινάρια της οχύρωσης.

Πηγές